পেখু পেখু (তিনি): স্মৃতিৰ শৰীৰ

[দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ২৬ নৱেম্বৰ ২০১৭]

(আৰ্কাইভ: সমল, সত্য, ইতিহাস, ঐতিহ্য, দায়িত্ব, পদ্ধতি)

                                                               

এটি আফ্ৰিকান প্ৰৱচন এনে যে “যেতিয়ালৈকে সিংহই নিজে লিখিবলৈ নিশিকে তেতিয়ালৈকে সকলো কাহিনীয়ে কেৱল চিকাৰীজনৰ মহত্বৰ কথাকেই কৈ থাকিব”। এয়াই ইতিহাসৰ কথা। কোনে কেতিয়া কিয় আৰু কেনেকৈ লিখিছে তাৰ অন্তৰালতেই থাকে ইতিহাসৰ স্বৰূপ। ইতিহাস নিৰ্মিত বস্তু। ইয়াত পৰম সত্য বুলি একো নাই। ভূপেন হাজৰিকাদেৱেও এই কথা বুজিয়েই এদিন কৈছিল, অতীতৰ বুৰঞ্জী লিখকে লিখিছিল ৰজা-মহাৰজাৰ কথা, আজিৰ বুৰঞ্জী লিখকে লিখিছে মানুহৰ মুকুতিৰ কথা। ৰত্নাকৰৰ পৰা বাল্মিকী হোৱাৰ পিছত এদিন মহৰ্ষি নাৰদে আহি আদিকবিক ৰামায়ণ লিখিবলৈ পৰামৰ্শ দি ক’লে- তুমি যি লিখিবা সেয়াই সত্য। যিবোৰ ঘটে সেই সকলোবোৰ সত্য নহয়। যি সকল সাহিত্যৰ সেৱক, সাহিত্যৰ সাধক আৰু সাহিত্যৰ উদ্ধাৰকৰ্তাই এক ‘পৰম সত্য’ৰ কথা কৈ থাকে, তেৰাসৱলৈ নমস্কাৰ!

 

সৰু সুৰা বস্তুৰ সংগ্ৰহেৰে শিল্পী পিনাক বনিকৰ শিল্পকৰ্ম। কাণখোৱাৰ "ডিছপোজেবল হাইছ" নামৰ প্ৰকল্পৰ সময়ত সংগৃহিত।

ইতিহাস লিখিত হয় ব্যক্তিৰ দ্বাৰা। ইতিহাসৰ বৈধতা প্ৰমাণ কৰা হয় সমলৰ আধাৰত। সমলৰ অবিহনে ইতিহাস কেৱল কল্পকাহিনী। কেৱল সমলেহে দিব পাৰে ইতিহাসৰ এটা যথাসম্ভৱ বিজ্ঞানসন্মত ৰূপ। আনকি বুজাই বুজে যে কল্পকাহিনী, গল্পই হওক উপন্যাসেই হওক, তাৰ বাবেও সমলৰ গুৰুত্ব অপৰিসীম। ইতিহাসৰ বাবে লাগে সমল। জাতি এটা জীয়াই থাকিবলৈ লাগে ইতিহাস। এতিয়া সমলৰ প্ৰতি গুৰুত্ব, শ্ৰদ্ধা আৰু যত্ন যদি নাথাকে তেনেহ'লে কি হ'ব সেয়া অনুমান কৰাটো বৰ টান কাম নহ'ব। কাৰ্যত: সেইটোৱেই দেখা যায় অসমীয়াৰ সাংস্কৃতিক পৰিমণ্ডলত। সমলৰ প্ৰতি কোনো শ্ৰদ্ধা বা গুৰুত্ব নথকালৈ চাই ক’ব পাৰি অসমীয়া এটা শূন্যত ওপঙি থকা এটা জাতি। সংগ্ৰহ, সংৰক্ষণ আৰু পুনৰীক্ষণৰ সন্দৰ্ভত অসমীয়াৰ সোৰোপালিৰ কথা সৰ্বজনবিদিত। আজিও অসমত বিজ্ঞানসন্মত সংগ্ৰহশালাৰ অভাৱৰ কথা যেনেকৈ শুনা যায়, তেনেকৈয়ে আমি জানো যে যি বা আছে তাৰ প্ৰতি সাধাৰণ ৰাইজৰ আগ্ৰহকণো নাই। তেনেহ'লে কিহৰ ভিত্তিত জাতি এটা জীয়াই থাকিব? কিহৰ ভিত্তিত ৰচিত হ'ব ইতিহাস? কোনে লিখা ইতিহাসৰ অংশীদাৰ হৈ আমি বাচি থাকিবলৈ ভাল পাম?

সংৰক্ষণৰ গুৰুত্বৰ প্ৰতি অনীহাৰ ফলত হৈছে কি অসমৰ সাংস্কৃতিক ইতিহাসৰ নামত যিমান যি কথা শুনা যায় সেই আটাইবোৰেই কেৱল কথা ভিত্তিক, বা কাহিনী ভিত্তিক। লাচিত বৰফুকনে দেশতকৈ মোমই ডাঙৰ নহয় বুলি মোমায়েকক কাটি দুছেও কৰিছিল বুলি শুনিলেই দেশপ্ৰেমত গদগদ হৈ কথাষাৰত আমাৰ বহুতৰে তেজ উথলি উঠে। কিন্তু কথাষাৰৰ তথ্য-প্ৰমাণ? কিবা সমল? মোমাই মানে ঠিক মোমায়েক নহয়, মোমাই নামৰ মানুহ এজনহে বুলিও মাজতে শুনা গৈছিল। প্ৰচলিত, আৰু অতকাল ধৰি সৰ্বজনগ্ৰাহ্য বুলি ধৰি লোৱা ইতিহাসৰেই যদি সমল নাথাকে, তাৰ পিছত কালাপাহাৰী কাৰবাৰবোৰৰ কথা কেনেকৈ আমি পাতিব পাৰিম? বিষ্ণুৰাভাই নটৰাজ নৃত্য কৰিছিল বুলি শুনিছোঁ বাৰু। কিন্তু তাৰ তথ্য প্ৰমাণ কাৰ হাতত আছে? তেতিয়াৰ দিনত বাৰু আজিৰ দৰে ভিডিঅ' আদি সম্ভৱ নাছিল, কিন্তু অন্য কিবা নথি? ঔপনিৱেশিক ইংৰাজে লৈ যোৱা আমাৰ আপুৰুগীয়া সম্পদ বৃন্দাৱনী বস্ত্ৰ ওভতাই আনিব লাগে বুলি দুই একে মাজে সময়ে মত পোষণ কৰাৰ সময়তে আমাৰ মনলৈ এই প্ৰশ্নটোও আহে যে যিখিনি সমল এই মুলুকত আছে সেই সমূহৰ প্ৰতি আমাৰ মনযোগ কিমান? একেদৰেই, উৰিষ্যাত থকা ৰসৰাজৰ বাসগৃহক লৈ সৃষ্টি হোৱা উদ্বিগ্নতাৰ সময়তে আমাৰ প্ৰশ্ন উঠে যে এই মুলুকতে থকা বিষ্ণু ৰাভাৰ ঘৰটোৰ প্ৰতিয়েবা কিমান যত্ন আমি ল’ব পাৰিছোঁ। ইতিহাস নিৰ্মাণ হয় সমলৰ আধাৰত। যদি সেয়ে হয়, সমলৰ প্ৰতি সুস্থ বৈজ্ঞানিক মানসিকতা দেখুৱাব নোৱৰাৰ মানে হ’ল ইতিহাসৰ প্ৰতিয়ে অৱজ্ঞা কৰা। তিলোত্তমা মিশ্ৰৰ “কা মেইখাৰ ঘৰ” উপন্যাসৰ চৰিত্ৰ বনমালী পঞ্চতীৰ্থ এদিন ঘটনাক্ৰমে, কিছু পুৰণি ঐতিহাসিক সমলৰ পাঠোদ্ধাৰৰ কাৰণত চিলঙলৈ আহিবলগীয়া হয় আৰু কিছুদিন এজন আইৰিছ সংগ্ৰাহকৰ সৈতে কাম কৰে। সেই সময়ৰ এটা উল্লেখ এনে- "সুদুৰ ইংলেণ্ডৰ পৰা আহি এই ইংৰাজসকলে কি প্ৰয়োজনতনো আমাৰ প্ৰাচীণ বস্তুবোৰক ইমান মূল্যৱান বুলি গুৰুত্ব দিছে সেইকথা বুজিবলৈ পঞ্চতীৰ্থৰ বহুত সময় লাগিছিল। বহুদিনৰ মূৰত তেওঁ যেতিয়া আৰ্নল্ড চাহাবে লিখি উলিওৱা ৰিপ'ৰ্টখন কিতাপৰ আকাৰত পঢ়িবলৈ পালে তেতিয়াহে তেওঁ উপলব্ধি কৰিলে যে এই বুৰঞ্জীৰ সমলবোৰে আচলতে দেশখন শাসন কৰিবৰ বাবে নতুন নতুন নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰাত ইংৰাজ চৰকাৰক প্ৰচুৰ সহায় কৰিছিল।" ইয়াৰ পিছত আৰু পুৰণি বস্তুৰ সংগ্ৰহ কৰাৰ চখটোও যে এটা ৰাজনৈতিক কাৰবাৰ হ’ব পাৰে সেয়া বুজিবলৈ টান নহয়। বিশ্বৰ অগ্ৰণী জাতি সমূহৰ সংগ্ৰহ, সংৰক্ষণ আৰু পুনৰীক্ষণৰ প্ৰতি আগ্ৰহ কেনে অপৰিসীম সেয়া আমি জানো। ইংৰাজৰ কথা যেনেকৈ জানো, আমাৰ দাঁতিকাষৰীয়া বঙালীৰ কথাও তেনেকৈয়ে জানো।

ইমান পৰে সংগ্ৰহ আৰু সংৰক্ষণ সম্পৰ্কে থকা উদাসীনতাৰ ভিত্তিত অভাৱ অভিযোগ বা ইননি-বিননিখিনি কৰা হ’ল বাৰু। কিন্তু এই অৱস্থাৰ সংস্কাৰকল্পে কি কৰা উচিত, বা কেনে ধৰণৰ প্ৰকল্প হাতত লোৱা উচিত? তাতোকৈ ডাঙৰ কথা, এই অনীহাজনিত সমস্যাখিনিৰ মূল কাৰণনো কি? ডকুমেণ্টেচন অৰ্থাৎ তথ্য সংগ্ৰহ, নথি জোগাৰ আদি কামবোৰ সততে আমনিদায়ক আৰু নিতান্তই কেৰাণীগিৰীৰ লেখীয়া বিৰক্তিকৰ কাম বুলি ভাবি থকা হয়। মই নিজে কেইবাবছৰো ধৰি সমকালীন ভাৰতৰ পাৰফৰমেন্স আৰ্টৰ ডকুমেণ্টেচন সংক্ৰান্তীয় কামত ন্যস্ত হৈ আছোঁ। পাৰফৰমেন্স আৰ্ট ক্ষণস্থায়ী, অনিত্য আৰু এবাৰ হৈ যোৱাৰ পিছত সেই নিৰ্দিষ্ট স্থান আৰু কালৰ বাহিৰত তাৰ কোনো অস্তিত্বই নৰয়। এনে ক্ষেত্ৰত তাৰ সাক্ষ্য-প্ৰমাণ বা তাৰ অৱশেষ বুলি কি থাকিব পাৰে যাক আমি সাঁচি থ’ব পাৰোঁ? এইটো এটা গুৰুতৰ প্ৰশ্ন। স্বাভাৱিকতেই এই প্ৰশ্নখিনিৰ লগত ব্যৱহাৰিক দিশখিনিৰ লগতে বহুখিনি দাৰ্শনিক আৰু ধাৰণাগত দিশো সাঙোৰ খাই আছে। এই সময়খিনিত আমি উপলব্ধি কৰা কিছুমান কথাৰ আধাৰত দেশৰ বিভিন্ন ঠাইত যেনে পুনে, মুম্বাই, পাটনা, দিল্লী আদিত কেইবাটাও কৰ্মশালাৰো আয়োজন কৰিছিলোঁ। ডকুমেণ্টেচন মানে কি, ইয়াৰ পদ্ধতিবোৰ কেনেধৰণৰ, ইয়াৰ উদ্দেশ্য আৰু উপযোগীতা কোনখিনিত আদিবোৰ কথা বাৰম্বাৰ আলোচনা কৰাৰ ফলত এটা সময়ত আমি আৱিস্কাৰ কৰিছিলোঁ যে ডকুমেণ্টেচন আচলতেই এটা মজাৰ কাম হ’ব পাৰে। বিৰক্তিকৰতো হ’বই নোৱাৰে। আনকি ডকুমেণ্টেচন নিজেই এটা সৃজনীশীল কৰ্ম হিচাপে গা কৰি উঠিব পাৰে। লাইব্ৰেৰী মানে কেৱল ধূলিৰে পোত গৈ থকা এদ’ম পুথি-পাঁজি বুলি ভাবি থকাৰ ফলতহে এই ভুল ধাৰণাখিনি হয়। মিউজিয়াম মানে কেৱল পুৰণা দিনৰ বস্তুৰ ভঁৰাল বুলি ভাবিলেহে অসুবিধা। কিন্তু আমি যি, ব্যক্তি হিচাপে অথবা সামূহিক এটা সত্বা হিচাপে যি পৰিচয় আজি আমি বহন কৰি আছোঁ – এইবোৰ তাৰেই অংশ বুলি ধৰিলেই আমাৰ ধাৰণাখিনি অন্য হৈ পৰে। বুৰঞ্জী মানে কেৱল মৰা মানুহৰ কথা নহয়। এই কথাটো বুজিলেই বহুখিনি দৃষ্টিভংগী সলনি হৈ পৰিব।

আপোনালোক সকলোৱেই ক’ৰবালৈ ফুৰিবলৈ গ’লে ধুনীয়া এখন ঠাই দেখিলে ফটো এখন যে তুলি থয়, কিয় থয়? এটা স্মৃতি সঞ্চয় কৰিবৰ বাবেই নহয় জানো? বিভিন্ন সময়ত বিভিন্ন পশ্চাদপটত চেলফি তুলি আপুনি যে ভাল পায়, কিয় ভাল পায়? এই মোবাইল ফোনেৰে তোলা চেলফিখনো আচলতে এটা সাক্ষ্য-প্ৰমাণেই নহয় জানো? অমুক মুহূৰ্তত তমুক স্থানত আপুনি কাৰ লগত আছিল, কেনেকৈ আছিল, কি খাইছিল, কি পিন্ধিছিল এইবোৰ কথাৰ এটা স্মৃতি সঞ্চয়নেই নহয়নে বাৰু। তেনেহ’লে চেলফি মানেও ডকুমেণ্টেচন। অভিলেখ। দলিল। দস্তাবেজ। তথ্য। স্মৃতি। টোকা। ডেটা। ফাইল। ইতিহাস। এই স্মৃতিবোৰেৰেই আমাৰ সত্তা গঠিত হয়। আমি সকলোবোৰ স্মৃতিৰ জুমুঠি মাত্ৰ। "আমি সকলোবোৰেই আমাৰ নিজৰ চিন্তা-প্ৰক্ৰিয়া আৰু আচৰণৰ অৱশেষ (Residue)”, এই কথাষাৰ কৈছিল কাশ্মীৰৰ পৰা আহি দিল্লীত বসতি কৰিবলৈ লোৱা পাৰফৰমেন্স আৰ্টিষ্ট ইন্দৰ চেলিমে ২০১৪ চনত আমি চলাই থকা গৱেষণাৰ কালত। প্ৰায় একেধৰণেৰেই সৌৰভ কুমাৰ চলিহাৰ 'বিলি' নামৰ গল্পৰ চৰিত্ৰ কভালস্কিয়ে কয় - সজ্ঞানে হয়তো আপুনি একো যোগাৰ কৰি নুফুৰে। কিন্তু সংগ্ৰহ কৰা বস্তুটো যে ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য পদাৰ্থ এটাই হ'ব লাগিব, তাৰ অৱশ্যে কোনো মানে নাই। হয়তো আপুনি সংগ্ৰহ কৰে বন্ধুত্ব, বা অভিজ্ঞতা, বা স্মৃতি..."

 

ৱৰ্ল্ড চামিট বঁটা গ্ৰহণৰ সময়ত এনাজৰি ডট কমৰ হিমজ্যোতি তালুকদাৰ আৰু অন্যান্য। 

গতিকে অলপ গমি চালেই বুজিব পৰা যাব যে আপুনি, মই, আমি সকলোৱেই আচলতে একো একোজন সংগ্ৰাহক, সংৰক্ষক আৰু অভিলেখক। কেৱল সমলৰ সংগ্ৰহ আৰু যত্নৰ ক্ষেত্ৰত থাকিবলগীয়া দায়িত্ব, পদ্ধতিগত অধ্যয়ণ আৰু সেই সম্পৰ্কীয় কথা-বতৰাখিনিৰ সম্পৰ্কে কিবা এটা কাৰণত অৱগত নহওঁ। বহু অভাৱ অভিযোগৰ মাজতো নতুন প্ৰজন্মৰ কিছুমান উদ্যোগে আশাৰ বতৰা আনে। বিশেষকৈ এনাজৰি ডট কম নামৰ অনলাইন আৰ্কাইভৰ কথা আমি সকলোৱে জানো। তথ্য প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত দেখুওৱা কৃতিত্বৰ বাবে এনাজৰী ডট কমে ‘জুৰীৰ বিশেষ' নৰ্থ ইষ্ট বঁটা লাভ কৰাৰ পিছত মন্থন ছাউথ এছিয়া আৰু এছিয়া পেচিফিক ২০১২ বঁটা লাভ কৰাৰ লগতে ২০১৩ চনত ৱৰ্ল্ড চামিট এৱাৰ্ড লাভ কৰে। তথ্য সংগ্ৰহ আৰু সংৰক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত সততে এলেহুৱা বুলি নাম থকা অসমীয়াৰ কেইজনমান যুৱকৰ এনে উদ্যোগে আন্ত:ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত একাধিক সন্মান কঢ়িয়াই আনিবলৈ সক্ষম হোৱাটোও এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ খবৰ”।

সমুদ্র কাজল শইকীয়া