পেখু পেখু (পাঁচ): কবিৰ এটিট্যুড

[দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ২৪ ডিচেম্বৰ ২০১৭]

দিল্লীৰ বতৰ, শীত আহোঁ আহোঁকৈ অহা নাই। সকলোৱে জানে দিল্লীৰ গ্ৰীষ্ম আৰু শীত- দুয়োটা সমানেই ভয়ানক। তেনেতে এৰাতি বাহিৰলৈ ওলাই দেখিলোঁ- গোটেইখন কুঁৱলীয়ে আৱৰি ধৰিছে। কিন্তু শীতৰ নাম গোন্ধ নাই। তেনেহ'লে ইমান কুঁৱলী কেনেকৈ সম্ভৱ? সেয়ে আৰম্ভণী। তাৰ পিছত তিনিদিনলৈ গোটেইখনতে ধোঁ‌ৱা ধোঁৱা। উশাহ ল'ব নোৱাৰি। বুকুখন হেঁচা মাৰি ধৰে। নাকটো সোপা মাৰি ধৰাৰ দৰে হয়। চকু জ্বলা পোৰা কৰে। ভৰ দূপৰীয়াও ৰ'দ দেখা নাযায়। প্ৰদূষণজনিত কাৰণত জলবায়ুত জমা হোৱা ধোঁৱা আৰু ধূলিয়ে যি সংকট নমাই আনিলে তালৈ চাই ভীতিবিহ্বল হোৱাৰ বাদে মানুহৰ গত্যান্তৰ নোহোৱা হ'ল। পৃথিৱীখন আমি বসবাসৰ উপযোগী কৰি ৰাখিব নোৱাৰিলোঁ। এই গ্লানিয়ে পীড়া দি গৈছে। যেন পৃথিৱীখন ধ্বংস হৈ যোৱাৰ সময় সমাগত। তেনে মুহূৰ্তত, যেতিয়া কেনিও কোনো সান্তনাৰ বাট নাই, হীৰুদাৰ কেইটিমান বাক্যই মাথোঁ অলপ মানসিক সকাহ দিলে-

…ব্যাধিগ্ৰস্ত এই নগৰে এদিন

আকাশলৈ মূৰ তুলি চাব : আকাশ ইমান বহল!

দ-কৈ উশাহ লৈ ক’ব : বতাহ ইমান কোমল!!…

কথা হ'ল এই শক্তিটো 'হীৰেন নামৰ কবি'ৰ মাজত আছে। এয়েইতো কাৰণ যাৰ বাবে আজিলৈকে এইজন কবি অসমীয়া পাঠকৰ বাবে আটাইতকৈ আপোন। ভাষাৰ ব্যৱহাৰৰ প্ৰতি সংযম আৰু নিষ্ঠা, বিষয়বস্তুৰ চয়ন, মাটি আৰু মানুহৰ সম্পৰ্ক- এই আটাইবোৰ কাৰকৰ উৰ্দ্ধলৈ গৈ এইজন কবিৰ আৰু এটা এৰাব নোৱৰা দিশ আছে যিটোৱে তেওঁক সহস্ৰজনৰ বুকুৰ আপোন কৰি ৰাখিছে। সেইটো হ'ল তেওঁৰ কামৰ মাজেৰে প্ৰতিভাত হোৱা এটা এটিট্যুড (Attitude)। মানোভাৱ। মনোবৃত্তি। দৃষ্টিভংগী। স্বাভিমান। জীৱন বীক্ষা। এই উল্লেখ কৰা আটাইকেইটা অৰ্থই ‘Attitude’ শব্দটোৰ মাজত সোমাই আছে যদিও তাৰ আৰু কেইটামান দিশ আছে। কথাই কথাই আমি আমি আটায়ে হয়তো কওঁ, অথবা অন্তত: কোৱা শুনিছোঁ- "তাৰ এটিট্যুডটোলৈ চা"। অৰ্থাৎ এটিট্যুড মানে এটা শৰীৰী অভিব্যক্তিও। এক প্ৰকাৰে এটা ব'ডি লেংগুৱেজ। শিল্প দৰ্শনত, কাব্য পঠনত আমি বহুখিনি কথাই পাতোঁ। খেনোৱে 'সামাজিক দায়বদ্ধতা'ৰ কথা কয়, খেনোৱে 'মাটিৰ গোন্ধ'ৰ কথা কয়, খেনোৱে কয় 'মননশীলতা'ৰ কথা।  কিন্তু এই "এটিট্যুড"টোৰ কথা খুব কমেইহে পতা হয়।

জনপ্ৰিয় স্তৰত কবিতাৰ সৈতে বিশেষ সম্বন্ধ নথকা ব্যক্তি এজনেও হীৰুদাৰ নামটো অন্তত: শুনিছে, বা তেখেতৰ এটা বা দুটা বাক্য ক'ৰবাত কেনেবাকৈ হ'লেও শুনিছে। এতিয়া আমি যদি যদি আটাইতকৈ বেছি উদ্ধৃত, ব্যৱহৃত বা জনাজাত হীৰুদাৰ কাব্যাংশ কোনটো বা কোনখিনি তাৰ এটা সমীক্ষা জনপ্ৰিয় স্তৰত চলাওঁ, তেনেহ'লে আমি হয়তো পাম- "তুমিতো জানাই এই কবিৰ আৰু একো নাই..." তেনেকৈয়ে বহুতৰে প্ৰিয় বুলি শুনিবলৈ পাম- "দুখ মোৰ কোলাৰ কেচুৱা..."

কিন্তু হীৰুদাৰ কবিতাৰ সাৰ্বিক জিজ্ঞাসাৰ মাজত থকা এটিট্যুডটোৰ সৈতে এইখিনিৰ কোনো মিল নাই। আমাৰ বিচাৰত হীৰুদা চিৰকালেই আছিল আকাংক্ষাৰ কবি, হেঁপাহৰ কবি আৰু আশাৰ কবি। এটা চূড়ান্ত সদৰ্থক বা ইতিবাচক মনোবৃত্তিৰে তেখেতৰ কাব্য সাধনা উজ্জীৱিত। তাৰ পিছতো কিয় আৰু কেনেকৈ যে অসমীয়া ন-শিকাৰু, কাব্য-যশপ্ৰাৰ্থী আদিৰ মাজত বিষাদবোধ, স্মৃতি-কাতৰতা আদিবোৰে আগ্ৰাসী ৰূপ লয়হি সেইটো ভাবিবলগীয়াত পৰে। অৱশ্যে এই অন্যায় বিচাৰ কেৱল হীৰুদাৰ প্ৰতিয়ে নহয়, ভূপেন হাজৰিকাৰ পৰা উজাই গৈ বিষ্ণু ৰাভালৈকে এই অন্যায় বিচাৰ চলি আহিছে। ৰাভা দিৱস বুলি বছৰৰ এটা দিনত বিষ্ণু ৰাভালৈ মনত পেলাবৰ সময়ত "ৰঙা তেজৰ নিচানটি লৈ আগবাঢ়ি যাওঁ ব'ল" বুলি চূড়ান্ত গতিময়তাৰে ধাৱমান সেইজন শিল্পীক জনপ্ৰিয় স্তৰত বাৰে বাৰে "পৰজনমত শুভলগনত" এবাৰ দেখা পাবৰ হেঁপাহ পুহি ৰখা এজন বিৰহীৰ ৰূপতহে সোঁৱৰণ কৰি থকা হৈ থাকে। এই কথালৈ বহুবাৰ বহু বিতৰ্ক হৈ গৈছে। এবাৰ ভূপেন হাজৰিকায়ো স্পষ্টীকৰণ দিবলৈ বাধ্য হৈছিল। গায়ক হিচাপে আমি বিভিন্ন পৰিস্থিতিত বিভিন্ন ধৰণৰ গান গাবলগীয়া হয়। দুখ আৰু হতাশাৰ এই গানবোৰ মোৰ নিজৰ আচল গান নহয় বুলি দোহাৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল সেই আজীৱন "দূৰন্ত তৰুন"জনে এনেবোৰ কাৰণতেই।

কবি হিচাপে হীৰেন ভট্টাচাৰ্যৰ যেতিয়ালৈ উত্থান ঘটিছে, আচলতে তেতিয়ালৈ অধুনিকতাবাদৰ অৱসান ঘটিছেগৈ। আধুনিকতাবাদৰো বহুত ৰূপ। কেইবাটাও শতিকা ধৰি মানুহ হোৱাৰ গৌৰৱখিনি উদযাপন কৰি আহি পক ধৰা আধুনিকতাবাদী চিন্তাত এক ধৰণৰ বিষাদবোধ, অতীতপ্ৰীতি আৰু নৈৰাজ্যৰ ভাৱনাই আগুৰি ধৰিবলৈ লৈছিল। উত্তৰ স্বাধীনতা কালৰ নতুন নগৰীয়া জীৱনক কেন্দ্ৰ কৰি কাব্যজিজ্ঞাসাৰ উন্মেষ ঘটে নৱকান্তৰ কবিতাত। নৱকান্ত আছিল নিজেই আধুনিকতাবাদৰ একক স্তম্ভ। এলিয়টৰ জে আলফ্ৰেড প্ৰুফকৰ দৰে সেই সময়ৰ কবিয়ে হয়তো সন্ধিয়াৰ আকাশলৈ চাই আকাশখন হস্পিতেলত পৰি থকা ৰোগীৰ লগত তুলনা কৰিবলৈকে ভাল পালেহেঁতেন। বহুলাংশে অসমৰ পেষ্টোৰেল অৰ্থাৎ কৃষিভিত্তিক পৰিৱেশৰ কথা কৈ গ'লেও মনত ৰখা ভাল যে হীৰেন ভট্টাচাৰ্য নামৰ ব্যক্তিজনে জীৱনৰ পিছৰচোৱা সময় কটাইছিল গুৱাহাটী মহানগৰৰ মাজমজিয়াতেই। গতিকে 'নিৰুত্তাপ এই জীৱন, নিৰ্লজ্জ আশাত অন্ধ' বুলি 'নাগৰিক'ৰ দৰে এটা কবিতা তেওঁৰ বাবে স্বাভাৱিক আছিল। কিন্তু এই 'সময়-শানিত তৰোৱালৰ চিকমিকনিত' কবিয়ে কি দেখা পাব বা কি চাবলৈ বাঞ্চা কৰিব সেইটো নিৰ্ভৰ কৰিব কবিৰ এটিট্যুডৰ ওপৰত। প্ৰকৃতিৰ আৰু জগতৰ অপাৰ ৰহস্যৰ সন্মুখত ৰৈ নৱকান্তই যদি কৈছিল "আমি আচৰিত হ'বলৈ পাহৰিলোঁ", হীৰুদাই মৰ্মে মৰ্মে কৈ গ'ল, আমি আচৰিত হ'বলৈ পাহৰা নাই।

'নাগৰিক' কবিতাৰ দ্বিতীয়টো স্তৱক পৰিৱেশ বিজ্ঞান আৰু আধুনিক যুক্তিৰে চালে বিৰোধাভাসেৰে ভৰা আৰু সেয়েহে অলপ অসুবিধাজনক লাগিব। সাধাৰণতে ক'লা ৰং ক'তো কেতিয়াও সদৰ্থক ভাবে ব্যৱহাৰ হোৱা দেখা নাযায়। তাতে আকৌ ক'লা ধোঁৱা! কিন্তু কলঘৰৰ ক'লা ধোঁৱা দেখি 'ব্যাধিগ্ৰস্ত এই নগৰ'ত কবি হতাশ হৈ হাত সাবটি বহি থাকিবলৈ মান্তি নহয়। কোন দিশটো সদৰ্থক, কেনি বাট বুলিলে ইতিবাচক ভৱিষ্যতে উকি মাৰিব- কবিয়ে সেয়া বিচাৰিলে। সেয়েহে আমি পালোঁ এই বাক্যটি- 'কলঘৰৰ ক'লা ধোঁৱাই/ এদিন আকাশত বিজুলী জ্বলাব'। এই ক'লাৰ মাজত সোমাই থাকিল পোহৰৰ উৎসৰ ইংগিত। নব্বৈৰ দশকৰ মাজভাগত এটা নাট্য কৰ্মশালাত বিশ্বনাথ চাৰিআলিত ৰফিকুল হোছেইনে শব্দৰ উচ্চৰণ আৰু কলন (Modulation) সম্পৰ্কে কৈ থাকোতে ক'লা শব্দটোক তিনি ধৰণেৰে কৈ চাইছিল। ক'লা ৰাতি, ক'লা চুলিটাৰি আৰু ক'লা সাপ- তিনিটা কথা। তিনিওটা কথাতে 'ক'লা' শব্দটো থাকিলেও তিনিওটাৰ উচ্চাৰণ আৰু তাৰ ফলত সৃষ্ট বোধ একে হ'বনে? নহয়। এতিয়া এইটো পাঠক বা আবৃত্তিকাৰৰ দায়িত্ব, কলঘৰৰ ক'লাধোঁৱাৰ দৰে এটা ভয়ানক ক'লাক তেওঁলোকে কেনেদৰে উচ্চৰণ কৰিবলৈ বিচাৰিব, কাৰণ সিয়েই এদিন আকাশত বিজুলী জ্বলাব বুলিও এটা বাসনা পুহি ৰখা হৈছে।

...কলঘৰৰ ক'লা ধোঁৱাই

এদিন আকাশত বিজুলী জ্বলাব,

ৰাস্তাৰ কাষৰ এইজাক ল'ৰাই

জীৱনৰ বাটে বাটে ফুল ফুলাব,

ব্যাধিগ্ৰস্ত এই নগৰে এদিন

আকাশলৈ মূৰ তুলি চাব : আকাশ ইমান বহল!

দ-কৈ উশাহ লৈ ক'ব : বতাহ ইমান কোমল!!... (নাগৰিক)

আকৌ এবাৰ মন কৰক ছিগো ছিগো চিলাইৰে সৈতে এটা কামিজৰ বাহিৰে একো নথকা সেই কবিলৈ। কবি আৰু শিল্পী পগলা অথবা চিৰ-দুখীয়া বোলা ধাৰণাটোৰে সমাজ-বহিৰ্ভূত কৰি ৰাখিবৰ প্ৰচেষ্টাটোৰ আমি সদায়ে বিৰোধিতা কৰি আহিছোঁ। চকুৰ এক পচাৰত আমাৰ লাগিব পাৰে হীৰুদাৰ এই কবি-মূৰ্তিও যেন তেনেকুৱাই। কিন্তু আচলতে একেবাৰেই নহয়। মন কৰক, কবিতাটোৰ নাম কঙালী নহয়, 'ভোগালী'হে। অপ্ৰাপ্তিৰ, বিৰহৰ, বিষাদৰ, হতাশাৰ, দাৰিদ্ৰ্যৰ ইয়াত আচলতে কোনো কথাই নাই। ই প্ৰাপ্তিৰ আৰু উপলব্ধিৰহে। বাহ্যিক আৱৰণৰ আঁৰত অক অনন্য প্ৰাপ্তিৰ ইংগিত দিয়াটোহে ইয়াৰ উদ্দেশ্য। ৰমন্যাসবাদৰ উন্মেষকালত কিছুসংখ্যক কবিৰ কবিতাত এক বিষাদবোধে আগুৰি অছিল। পৰৱৰ্তি স্তৰৰ আধুনিকতাবাদী কবি সকলে কবিতাক তাৰ পৰা মোকোলাই আনি দেশ, কাল আৰু জীৱন-বীক্ষাৰ অন্য কামত লগালে য'ত আশা আৰু হতাশা দুয়োৰে দ্বিধা দ্বন্দই স্থান পালে। হীৰেন ভট্টাচাৰ্য নিজেই এটা যুগ। এই যুগে উদযাপন কৰিলে জীৱন তৃপ্তিৰে আৰু প্ৰাপ্তিতে। পথাৰত লহৰি তোলা বহাতজাকে বাৰে বাৰে প্ৰাপ্তিৰ কথাকেই কৈ হৃদয় জুৰাই গ'ল। এই তুমুল শক্তি, এই অফুৰন্ত জীৱন-স্পৃহা, জীৱন আৰু জগতৰ প্ৰতি এই এটিট্যুড- এইখিনিয়েহে কবিক আমাৰ আপোন কৰি ৰাখিলে।

হীৰুদাৰ কবিজীৱনৰ সফলতাৰ চাবিকাঠি কি? কবিৰ এটিট্যুডটো। সম্প্ৰতি উদীয়মান বিৰহী কবি সকলৰ কাব্যসাধনাৰ বিপৰ্য্যৰ মূল কাৰণটো কি? কবিৰ এটিট্যুডটো।

সমুদ্র কাজল শইকীয়া