পেখু পেখু (তেৰ): ডিছপোজেবল জনতা (তিনি): চৰুত উতলা চাউল আৰু আঙুলিত জনতাৰ উত্তাপ

[দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ৬ মে', ২০১৮]

কোনোবাই "'Public' (পাব্লিক, সচেতন জনগণ) শব্দটোৰ এতিয়া চকুত পৰা অৱক্ষয় ঘটিছে" বুলি ক'লে কথাষাৰৰ সৈতে সহমত প্ৰকাশ কৰিবৰ কেইটাও কাৰণ ওলাব। পাব্লিকৰ জুতিৰ (Taste) সৈতে সাংস্কৃতিক উপাদানৰ নিৰ্মাণ প্ৰক্ৰিয়াৰ পাৰস্পৰিক নিৰ্ভৰশীলতাৰ কথা বাৰে বাৰে দোহাৰিবৰ হয়তো প্ৰয়োজন নাই। কিন্তু ওপৰৰ উল্লেখটোৱে আকৌ এবাৰ এই কথাটোকেই প্ৰতিপন্ন কৰে যে পাব্লিক কথাষাৰ একান্তই আপেক্ষিক, আৰু সেইমতে পাব্লিকৰ জুতিৰ বিচাৰখিনিও আপেক্ষিক হ'বলৈ বাধ্য। পাব্লিক শব্দটোক "সচেতন জনগণ" বোলোঁতেই ওলাই পৰে এই মুহূৰ্তত ইপ্সিত পাব্লিকৰ সংজ্ঞা কোনদিশে। এইখিনিতেই উদয় হ'ব পৰা তাৎক্ষণিক প্ৰশ্নটো হ'ল পাব্লিক মানে যদি সচেতন জনগণ হয়, অসচেতন (অচেতন?) জনগণ পাব্লিকৰ আওতালৈ নহিব নেকি? তেনেহ'লে যিসকল সচেতন আৰু সুৰুচিবান নহয় তেওঁলোক উদ্বাস্তু হৈয়ে ৰ'ব? এই সমস্যাটোৱেই বাৰে বাৰে পাব্লিক সম্পৰ্কীয় কথাবাৰ্তাত উজুটি খুৱাবলৈ আহে। কাৰণ পাব্লিক লাইব্ৰেৰীৰ পঢ়ুৱৈ সকলৰ কথাতো যেনেকৈ পাব্লিক কথাষাৰ ব্যৱহাৰ হয়, কোনোবাই "পাব্লিক ধুলাই" বুলি কিবা এটা কওঁতেও সেই একেটা পাব্লিক শব্দই উচ্চাৰিত হয়। ক্ৰমবৰ্ধমান গণ-প্ৰহাৰৰ ঘটনাৰে ভৰি উঠা আজিৰ প্ৰাত্যহিকতাত পাব্লিকক কেৱল সচেতনতা, দায়বদ্ধতা আৰু ৰুচিৰ সংজ্ঞাৰে আৱদ্ধ কৰি ৰাখিবলৈ গ'লে তাত কেৰোণ ভালেখিনি ৰৈ যাব।

অসমীয়া আধুনিক গীত: "অসমীয়া" "আধুনিক" "গীত"

ব্যক্তিগত ভাবে কেইটামান ক্লাছিক উদাহৰণক বাদ দি আমাৰ অসমীয়া গান বৰকৈ শুনা নহয়। নতুন গান একেবাৰেই শুনা নহয়। বহুদিনৰ মূৰত অসমীয়া গান শুনিবলৈ মন গ'লে ইণ্টাৰনেট খুচৰি যিখিনি কাণত পৰে সেইখিনিয়ে অকথ্য পীড়া দিয়াৰ বাদে আন একো অভিজ্ঞতা নিদিয়ে। এই সময়ত জন-মাধ্যমত বহুল প্ৰচাৰিত সংগীত-শিল্পৰ বিপৰ্যয়ৰ কথা কওঁতে আগৰ দিনৰ ভাল গীতবোৰৰ কথা অনুষংগ হিচাপে আহি পৰাটো স্বাভাৱিক। কিন্তু এই 'অতীতৰ সোণালী দিন'ৰ ধাৰণাটোও এটা জোৰ কৰি নিৰ্মাণ কৰা বস্তু। অসমীয়া সংগীতত সাংঘাতিক ভাল দিন কোনোকালেই নাছিল। কেইটিমান কালজয়ী উৎকৃষ্ট উদাহৰণেৰে কেৱল এটা সোণালী অতীতৰ নিৰ্মাণ কৰি গৈ থকা হয়। অসমীয়া সংগীতত এটা শক্তিশালী ধ্ৰুপদী ধাৰাই গঢ় লৈ নুঠিল। বৰগীতৰ দৰে এটা অনন্য সুন্দৰ ধ্ৰুপদী উৎস থকাৰ পিছতো সেয়া কিয় হৈ নুঠিল সেয়া এক আশ্চৰ্যৰ কথা। 'জনমুখী' গীতৰ এটা ধাৰা সমান্তৰালকৈ পোৱা যায় যদিও সেয়া বিক্ষিপ্ত, আৰু কেইবাটাও প্ৰয়াস চালুকীয়া হৈয়ে ৰ'ল। বাকী সামগ্ৰিকভাবে জনমানসত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰি থকা গান সমূহ বহুলাংশেই একেখিনি আবেগ অনুভূতিৰ চৰ্বিত-চৰ্বন, আৰু পোনপটীয়া ভাষাত আচলতেই ক্লিচে (cliché)। পপুলাৰক বাদ দি মাৰ্জিত বা সম্ভ্ৰান্ত বুলি ভাবি থকা চৰ্চাসমূহৰো দশা আচলতে একেই। এটা সৰু উদাহৰণ দিলেই বুজিব পাৰিব। হয়তো অসমত এনে এজনো গীতিকাৰ নোলাল যাৰ অতীতলৈ, তাহানিৰ ল'ৰালিৰ দিনবোৰলৈ মনত নপৰাকৈ থাকিল। শ্ৰুতিমধুৰ অথবা মেল'ডি বুলিলেই যেনিবা এটা অতীতপ্ৰীতি, স্মৃতি-বিলাস। বহুদিন বকুলৰ গোন্ধ পোৱা নাই। এই আবেগখিনিয়েই এটা এপিট'মিক। পৰম শ্ৰদ্ধাভাজন হীৰেন ভট্টাচাৰ্যদেৱৰ গীতসমূহো ইয়াৰ পৰা আঁতৰত নহয়। কবি হিচাপে হীৰুদা যিমান মিতব্যয়ী আৰু স্পষ্টবাক, গীতিকাৰ হিচাপে আকৌ সিমান স্বচ্ছ নহয়। অ' জীৱন বুলাই দে তোৰ বিজুলী আঙুলি বুলি সুফলা মাটিৰ বীণখনি বাজি উঠাৰ কামনা কৰি এটা দেহত্বত্ব-ধৰ্মী আবেদন গঢ়ি তুলি সিও আকৌ পৰৱৰ্তী পংক্তি সমূহত কেৱল প্ৰকৃতিৰ বন্দনাতে আৱদ্ধ হৈ ৰয়। উৰি যোৱা চৰাইৰ মাটিত পৰা ছাঁটোত "কোন দূৰণিৰ বকুল বনৰ বা" আহি লগাটো আচলতে যে এটা উজু ৰাস্তা সেইটো আমি নভবাকৈয়ে থাকি যাওঁ। সেই একেটা উজু বাটেৰে বাট বোলাৰ ফলতেই ৰভাতলীৰ দাপোনমতীৰ সাজোন কাচোনৰ বৰ্ণনাৰ মাজতো আনকি কোনোবা দূৰণিৰ পেঁপাৰ মাতটো আহি সোমায়হি। কাব্যগুণ বা গীতিধৰ্মীতাৰ প্ৰতি সন্মান ৰাখিও সমগ্ৰ চৰ্চাৰ পৰিমণ্ডলেই যে চৰ্বিত-চৰ্বনেৰে ভৰা তাক আওকাণ কৰিব নোৱাৰি। এইখিনি উদাহৰণ শ্ৰেষ্ট বুলি মানি অহা গীতবোৰৰেই একো একোটা। ইয়াৰ বাজলৈ চালে অৱস্থা আৰু শোচনীয়। পাহাৰ বগাই কপৌফুল অনা, মাকো সৰি পৰা ছন্দৰ মোহতে আধাতকৈ বেছি অসমীয়া গীত আৱদ্ধ। বনঘোষাৰ পৰা ওজাপালিলৈকে অজস্ৰ উপাদানেৰে ভৰপূৰ পৰম্পৰাগত সাংস্কৃতিক পৰিমণ্ডলৰ পৰা "অসমীয়া আধুনিক গীত" নামৰ এই "জুগাড়" চৰ্চালৈ কেৱল ছন্দখিনিহে আহিল। কণ্টেণ্টখিনি নাহিল। দীৰ্ঘকালীন অভিজ্ঞতালৈ উভতি চালে অসমীয়া আধুনিক গীত শব্দত্ৰয়ৰ আধুনিক আৰু গীত দুয়োটা আঁতৰি কেৱল অসমীয়া শব্দটোলৈহে ঐকান্তিক মোহটো যে বৰ্তি থাকিল সেয়াই চকুত পৰে।

তেনেহ'লে অতীতৰ সোণালী দিন বুলিলে আমি কোনখিনি দিনক বুজিম, কোনখিনি উপাদানৰ কথা মনলৈ আনিম? বাচকবনীয়া কেইটিমান দৃষ্টান্তলৈ আঙুলিয়াই দেখুৱাই তাৰেই এটা ধাৰণা নিৰ্মাণ কৰি লোৱাৰ বাদে গত্যান্তৰ নাই। চৰুৰ এটা চাউল পিটিকি চালেই ভাত সিজিল নে নাই হয়তো উমান পোৱা যায়। কিন্তু সাংস্কৃতিক উপাদানৰ ক্ষেত্ৰত একেটাই কাৰবাৰ সম্ভৱ নহ'বও পাৰে। এনে অৱস্থাত হয়তো কৰণীয় হ'ব ক্ষেত্ৰ-বিশিষ্ট বিশ্লেষণ আৰু অধ্যয়ণ। অতীতৰ অসমীয়া গীত আৰু শ্ৰোতাৰ কথা সামগ্ৰিককৈ পতাতকৈ কেৱল কেশৱ মহন্তকেই এটা যুগ বুলি ধৰি লৈ এটা কথা পতাৰ বাট ওলাবগৈ পাৰে। আনহাতে পৰিৱেশন শৈলী আৰু ছন্দ-মৰ্মৰ দিশেৰেও কোনোবাই আলচিব পাৰে। সংগীত মানেতো কেৱল গীত নহয়। গীতি-সাহিত্য কথাষাৰো আমি বেয়া পাওঁ, যেনেকৈ নাট্য-সাহিত্য কথাষাৰ বেয়া পাওঁ। পৰিবেশনৰ মৰ্ম উপলব্ধি কৰি এটা দৃষ্টিকোণ গঢ়ি তুলিব নোৱাৰিলে বহুখিনি কথাই অসম্পূৰ্ণ ৰৈ যাব। অন্যথা মাইকী ম'হৰ বেজাৰত মতা ম'হ মৰিলে বুলি গাওঁতেও পিৰালিত বহি কান্দি নাথাকি কিয়নো বিহুৱাই বাহু দাঙি দাঙি নাচে সেই কথা কোনোদিনেই বুজি পোৱা নাযাব।

এটা অতীত-বিলাসী আত্মগৌৰৱৰ বাটেৰে অসমীয়া জাতিৰ ধাৰণা এটা নিৰ্মাণ কৰাৰ দায়িত্ব এটা ইমানকালে সাংস্কৃতিক উপাদানসমূহে পালন কৰি আহিছিল। কিন্তু কালৰ গতিত ভালৰো ভাল কথা এষাৰো অত্যাধিক ব্যৱহাৰৰ ফলত ক্লিচেলৈ ৰূপান্তৰিত হয়। অসমীয়া আধুনিক গীতক অসমীয়া কৰি ৰাখিবলৈ বাৰে বাৰে যেতিয়া অতীতলৈকে মনত পেলাই থক হ'ল, মাটিৰ গোন্ধ ৰাখিবলৈ বাৰে বাৰে যেতিয়া কুলি-কেতেকীকে ইনাই বিনাই থাকিবলৈ দিয়া হ'ল, সকলোৱেই যেতিয়া 'বাৰেমিচল' এটা উজু বাটেৰেই বাট বুলিবলৈ ল'লে এইবোৰ সমলৰ জোৰ যিমানলৈকে আছিল সিমানলৈকে টানিলে, আৰু নোৱাৰিছে। পৰিৱৰ্তিত সময়ৰ গান কি হ'ব? এই প্ৰশ্নটো কৰিব পৰা এজন সাংস্কৃতিক সমালোচকৰ অভাৱটো এইখিনিতেই অনুভূত হয়। শিল্পৰ ৰসাস্বাদানৰ কোনো নতুন মাপকাঠি আমি তৈয়াৰ কৰিব পৰা নাই।

পাব্লিক কথাষাৰলৈ উভতি গৈ এই কথাৰে মোখনি মাৰিব পাৰি যে, কোন কালৰ সংগীতৰ মান কেনেকুৱা আছিল সেই বিচাৰটোতকৈ পাব্লিকক সংজ্ঞায়িত কৰাৰ পদ্ধতিসমূহ কোন দিশে গৈ আছে সেই বিচাৰটোহে এই সময়ত বেছি জৰুৰী। গানৰ ভিডিঅ' এটা ইউটিউবত আপলোড কৰি তাৰ 'লাইক' আৰু চাবস্ক্ৰিপচনৰ পৰিসংখ্যাৰে পাব্লিকক সংজ্ঞায়িত কৰা হৈ আছে। মঞ্চৰ পৰা আধা গান গাই মাইক্ৰ'ফোনটো দৰ্শকলৈ টোৱাই "ৰাইজ আপোনালোকেও ধৰক" বুলি কৈ থকা গায়কজনেও তেওঁৰ নিজৰ পাব্লিক নিৰ্মাণ কৰি গৈ আছে। এইখিনিতেই পাব্লিচিটি আৰু পাব্লিক দুয়োটা কাষ চাপি আহে। পাব্লিক বিচাৰি গীত নিৰ্মাণ কৰি গৈ থকা শিল্পীয়েও ভাষ্য দিয়ে সেই সংগীত পাব্লিকে বিচাৰিছে বুলিহে। তেনেকৈয়ো এক শ্ৰেণীৰ পাব্লিকৰ নিৰ্মাণ হৈ আছে। এনে পৰিস্থিতিত চাবলগীয়া হ'ব, পাব্লিক নিৰ্মাণৰ সমস্ত পদ্ধতিৰ বাহিৰত ৰৈ যাব পৰা কোনোবা পাব্লিক থাকিব পাৰে নেকি? পাব্লিক মানে গণতন্ত্ৰই কোৱা ভোটাধিকাৰ থকা সমস্ত ব্যক্তিৰ এটা পৰিসংখ্যা নহৈ যদি এক একক ব্যক্তিবিশেষ হয়, তেতিয়া? এইটো এটা আজৱ প্ৰশ্ন। কিন্তু এই আজৱ প্ৰশ্নৰেও এটা বাট ওলাবগৈ পাৰে। কাৰণ সকলোৰে বাবে, সকলোৱে ভাল পাব পৰা, আৰু সকলোৱে চাপৰি বজাই নাচিবই লাগিব বুলি ভাবি কৰি গৈ থকা চৰ্চাবোৰে যদি জুতিৰ অৱনমনহে ঘটায় তেন্তে পাব্লিক ৰুচিক বেয়া ৰুচি বুলি কৈ থাকি আকৌ 'পাব্লিক-ডিমাণ্ড'ৰ ফালেই বাট পোনোৱাৰ কোনো মানে নাই। যোৱা কেইবছৰমানত অসমীয়া সংগীতৰ দুৰাৱস্থাৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাই "সমাজ সচেতন" আৰু "মাটিৰ গোন্ধ" থকা যি কেইটা  গান ওলাল সেইকেইটাৰ অৱস্থা আৰু বিষম। মিষ্টাৰ ৰাজকুমাৰে অথবা কুসুম কৈলাসেও সিমান কষ্ট দিয়া নাই যিমান সচেতন গায়কৰ গানে দিছে।

ঐককেন্দ্ৰিক

আমাৰ বিচাৰেৰে বিভিন্ন সমস্যাৰ মাজত এটা কেন্দ্ৰীয় সমস্যা হ'ল সাংস্কৃতিক বৈশিষ্ট্যৰ একমুখীতা। অসমীয়া গায়কৰ অনুষ্ঠান এটাত নতুন মুখ এখনে আত্মপ্ৰকাশ কৰাৰ লগে লগেই আমাৰ প্ৰত্যাশা হ'ল এনে- গায়ক হিচাপে উত্তৰণ কৰিবলৈ হ'লে তেওঁ শংকৰদেৱ বা জ্যোতিপ্ৰসাদৰ নাম জনাটো বাধ্যতামূলক। ধৰক গায়কজনে বা গায়িকাগৰাকীয়ে শংকৰদেৱ বা জ্যোতিপ্ৰসাদৰ নামটোকেই শুনা নাই। তেওঁৰ গায়ন-চৰ্চাৰ যোগ্যতা নোহোৱা হৈ যাব নেকি? ঐতিহ্যৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধাশীল হোৱাটো নিশ্চয় ভাল কথা। কিন্তু সেই শ্ৰদ্ধা বা সমীহৰ নাম লৈ বাস্তৱক্ষেত্ৰত যিটো কৰা হৈ থাকে সেইটো হ'ল সমস্ত ব্যক্তি-বিশেষৰ ওপৰতে প্ৰায় একেধৰণৰ প্ৰত্যাশাৰ অভিৰোচন। একমুখীতা বুলি কি বুজাব খুজিছোঁ সেয়া "গায়ক হ'লে এনেকুৱা হ'ব লাগে" এই ধাৰণাটোৱেই ব্যাখ্যা কৰিবলৈ সক্ষম। পাব্লিকৰ এই চাহিদা পুৰণ কৰিবলৈ গৈয়েই জুবিন নামৰ এক অনন্য প্ৰতিভাশালী গায়কৰ বিপৰ্যয় কেনেকৈ ঘটিছিল তাৰ সুদীৰ্ঘ আলোচনা আমি অন্যত্ৰ কৰিছিলোঁ। একেদৰেই হীৰুদা, নীলমণি, নৱকান্ত আদি কেইটিমান বাটকটীয়া নামৰ অনুসৰণেৰে গৈ কবি হিচাপে নিজকে জনমানসত প্ৰিয়ভাজন কৰি তুলিবলৈ গৈ কেনেকৈ সমসাময়িক অসমীয়া কবিয়ে কবিতাৰ পথাৰখনো ক্লিচেৰ বোকাৰে ভৰাই পেলালে সেই কথাও আমি কেইবাবাৰো পাতিছোঁ। কিন্তু তাৰ মানে এইটো নহয় যে আমাৰ প্ৰত্যাশা নাথাকিব। তাৰমানে এইটোও নহয় যে জুতিৰ স্খলন যেন লাগিলে আমি উদ্বিগ্নতাও প্ৰকাশ নকৰিম। কিন্তু সেই উদ্বিগ্নতাৰ আধাৰো যদি সৰলৰৈখিক হয় অথবা সাধাৰণীকৰণৰ দোষেৰে দোষী হয় তেতিয়াও বিপদ। ধৰা হওক এজন অত্যন্ত বেয়া সুৰ বা কথাৰে গায়ক এজনৰ গীতে জনপ্ৰিয়তা অৰ্জন কৰিছে আৰু তাকে লৈ আমি উদ্বিগ্ন। এতিয়া কথা হ'ল আমি কিয় ধৰি লৈছোঁ যে সেই গায়কজনৰ গীত সমস্ত পাব্লিকেই শুনিছে বা সমস্ত পাব্লিকৰ ৰুচিকে তেওঁ প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছে? এইখিনিতে এটা সংখ্যাৰ প্ৰসংগও আহিব। জনপ্ৰিয় হৈছে বুলি উল্লেখ কৰিছোৱেই যেতিয়া ধৰি লোৱা হ'ল যে বহুল সংখ্যকেই তেওঁৰ গান শুনিছে বা শুনিবলৈ লৈছে। কিন্তু সাংস্কৃতিক ৰুচিৰ ক্ষেত্ৰত সংখ্যাটো কিমান বেছি গুৰুত্বপূৰ্ণ সেইটো এটা প্ৰশ্ন।

একমুখীতা কথাষাৰৰ আৰু অলপ ব্যাখ্যাৰ প্ৰয়োজন। আমি জানো যে গুৱাহাটীৰ মাজমজিয়াত থকা ৰবীন্দ্ৰ ভৱনো ৰংগমঞ্চ, ভ্ৰাম্যমানৰ অস্থায়ী আয়োজনো ৰংগমঞ্চ। কিন্তু ৰবীন্দ্ৰভৱনৰ সততে আশা কৰা আয়োনেস্কোৰ "দা চেয়াৰ্ছ"ৰ দৰে নাটক এখনৰ নান্দনিকতা বা অভিনয়ৰ গুণগত মান ভ্ৰাম্যমাণ মঞ্চতো একে ৰূপতে আশা কৰাটো এটা বিৰাট ভুল। পপুলাৰ সম্পৰ্কে এটা সম্যক ধাৰণা নথাকাকৈ সংস্কৃতিৰ সমালোচনাৰ নামত সমস্ত উপাদানক একেটা সুৰতে বান্ধিবলৈ যোৱাটোও এটা একমুখীতাৰেই উদাহৰণ। মিষ্টাৰ ৰাজকুমাৰৰ দৰে অধুনা চৰ্চিত এটা উপাদানক কেন্দ্ৰ কৰি হোৱা আলোচনাতো জ্যোতিপ্ৰসাদৰ পৰা আৰম্ভ কৰি অসমীয়া চলচ্ছিত্ৰৰ গৌৰৱময় ঐতিহ্যক টানি অনাটো যে এটা সংগতিৰ বিসংগতি সেই আলোচনা আগতে আমি কৰি আহিছোঁ। এতিয়াও, কুসুম কৈলাস নামৰ গায়ক এজনৰ গানৰ কথা পাতোতে তেওঁৰ পৰা ভূপেন হাজৰিকাৰ দৰেই কিবা এটা আশা কৰাটো কুসুম কৈলাসৰ ভুল, নে আমাৰ ভুল?

এটা সাংস্কৃতিক পৰিমণ্ডলত বহুতো স্তৰ বা তৰপ থকাৰ কথা। জটিল জনগোষ্ঠীয় আৰু ভাষিক সমিলমিলৰ এই অসম দেশত এনেকুৱা তৰপ আৰু বেছি জটিল হ'ব লাগিছিল। "আধুনিক অসমীয়া গীত" হ'বৰ কথা আছিল আৰু বেছি বৈচিত্ৰপূৰ্ণ, স্বভাৱতে বহুমুখী। কিন্তু তাকে নহৈ সকলো একেসুৰীয়া হোৱাৰ দোষটো আচলতে প্ৰতিভাৰ অভাৱ অথবা সদিচ্ছাৰ অভাৱ নহয়। সেয়া হ'ল এক বিশেষ ধাৰণাৰ "অসমীয়া" পাব্লিকৰ একমুখী দাবী। কথাটো হ'ব লাগিছিল অমুক গানটো হয়তো ক শ্ৰেণীৰ বাবে আৰু তমুক গানটো খ শ্ৰেণীৰ বাবে। এতিয়া একেখন সমাজতে যেনেকৈ ক শ্ৰেণীটোও আছে, খ শ্ৰেণীটোও আছে, সেই সূত্ৰেই অমুক গানটোও থাকক, তমুক গানটোও থাকক। কিন্তু আমি সেইটো হ'বলৈ দিয়া নাই। আমি ধৰি লৈছোঁ যে অমুক গানটোৱে আৰু তদ্ৰুপ তমুক গানটোৱে ক শ্ৰেণী, খ শ্ৰেণী আৰু কিবা যদি শ্ৰেণী আছে সকলোকে সমানে সন্তুষ্ট কৰিবই লাগিব। আৰু কেনেবাকৈ যদি সেয়া হৈ উঠা নাই হায় হায়, খালে খালে বুলি উদ্বিগ্নতা প্ৰকাশ কৰাত লাগিছোঁ। আৰু এই একেটা কাৰণতেই অন্য স্তৰৰ, অন্য শ্ৰেণীৰ, অন্য মাত্ৰাৰ গান আমাৰ মাজত নাই। দোষটো আমাৰ। পাব্লিকৰ। "সচেতন জনগণ"ৰ।

এটা বিশেষ স্থান আৰু কালত উপনীত হোৱাৰ পিছত পাব্লিকৰ প্ৰতি আস্থাবান হৈ থকাটো এটা সদগুণ নহৈ এটা বিপৰ্যয়ৰ কাৰণহে হৈ উঠিছে। তদ্ৰূপ, উজু বাটেৰে প্ৰমাণ দিবলৈ চেষ্টা কৰা "দায়বদ্ধতা"ৰ চিন বা "মাটিৰ গোন্ধ"ও হিতৈষী হৈ থকা নাই। জনতাই বিচৰা সকলোকে সন্তুষ্ট কৰিব পৰা সেৱাদাতা (চাৰ্ভিছ-প্ৰভাইডাৰ) গায়ক এজনতকৈ পাব্লিকক উপেক্ষা কৰিব পৰা আৰু পাৰিলে এঢাপ আগুৱাই গৈ পাব্লিকক প্ৰত্যাহ্বান জনাব পৰা গায়ক এজনৰহে প্ৰয়োজন এতিয়া বেছি। পাব্লিকক খুছ কৰি চলিবলৈ মোৰ একো গৰজ পৰা নাই বুলি যি নিৰ্দ্বিধাই ক'ব পাৰিব। এজন উভটগোৰে নাচিব পৰা নৈৰাজ্যবাদী-শিল্পীৰ দাবী সময়ে সময়ে উঠি আহিছে। পাব্লিক ডিছপোজেবল।

সমুদ্র কাজল শইকীয়া

Rajya Sabha Television (RSTV), 3rd Floor,

Talkatora Stadium Annexe Building, New Delhi – 110001

email: kankhowa@gmail.com, mobile: +91 9811375594

পেখু পেখু (বাৰ): ডিছপোজেবল জনতা (দুই): "পাব্লিক-আৰ্ট"ৰ "পাব্লিক"

অংগ নৰ্থ ইষ্ট-ৰ ৰাজহুৱা স্থানৰ শিল্প

[দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ২২ এপ্ৰিল ২০১৮]

শিল্পী এজনে শিল্পকৰ্ম এটা কৰি ৰাইজৰ মাজলৈ উলিয়াই দিবৰ বেলিকা জনতা সম্পৰ্কে নতুনকৈ ভাবিবলৈ বাধ্য হয় । কাম এটা কৰিবৰ পৰত অথবা কৰি উঠি যেতিয়া ভবা হয় এই কামটোনো কাৰ বাবে, তেতিয়াহে অনুভৱ কৰা যায় যে ‘ৰাইজ’ বা ‘জনতা’ বা ‘জনসাধাৰণ’ যিয়েই বোলা নহওক কিয়, তাৰ স্থিৰ আৰু পূৰ্ব-নিৰ্ধাৰিত একক সংজ্ঞা এটা আচলতেই নাই। বৰঞ্চ সেই শিল্পীৰ কৰ্মৰ অৱস্থান সাপেক্ষেহে (এইখিনিতে এই অৱস্থান কথাষাৰ মন কৰিব) সেই দ্ৰষ্টা ৰাইজৰ অৱস্থান নিৰ্ধাৰিত হয়। প্ৰসংগ এটা বহুকাল ধৰি একেধৰণেৰে চলি থাকিলে এটা সময়ত তাৰ কিছুমান ৰূপ সৰ্বসন্মতিসাপেক্ষ বা সৰ্বজনগ্ৰাহ্য যেন লগা হৈ উঠে। সেয়েহে চিত্ৰকলা (মানে চিত্ৰপটত এটা দৃশ্যৰূপ নিৰ্মাণ কৰা), ভাস্কৰ্য (মানে একোটা ত্ৰিমাত্ৰিক অবয়ব নিৰ্মাণ কৰা) আদিৰ পৰম্পৰাগত অভ্যাসৰ সৈতে জড়িত থকা ব্যক্তিসকলে বৰ দকৈ নাভাবিলে এনেবোৰ সমস্যাৰ পৰা সাময়িকভাবে গা সাৰি থাকিব পাৰে। (আকৌ কৈছোঁ, সাময়িক ভাবেহে)। মানে প্ৰতিকৃতি এটা কৰি উঠাৰ পিছত ষ্টুডিঅ'ত বহি শিল্পী এজনে "এই ছবিখন কাৰ বাবে কৰা হৈছে" - এই প্ৰশ্নৰ সন্মুখীন হ'বও পাৰে, নহ'বও পাৰে। নিভৃত কোণত ব্যক্তিগত পৰ্যায়ত কৰা শিল্পৰ চৰ্চা - যাক ষ্টুডিঅ' প্ৰেক্টিচ বুলিও জনা যায় - তাৰ ক্ষেত্ৰত ইপ্সিত দৰ্শক বা দ্ৰষ্টাৰ প্ৰশ্নটো এৰাই চলিব পাৰি। কিন্তু সমস্যাটো গুৰুতৰ হৈ উঠে যিয়ে পাব্লিক আৰ্টৰ চৰ্চা কৰে সেই সকলৰ বাবে।

মন কৰিব, কবিতাও এক প্ৰকাৰৰ ষ্টুডিঅ' প্ৰেক্টিচ। সচৰাচৰ বন্ধ ঘৰত, নিজৰ মনৰ মাজত, ব্যক্তিগত টোকাবহীত কবিতা এটাৰ খচৰা প্ৰস্তুত হয়। কিন্তু এই কৰ্মও কাক উদ্দেশ্যি কৰা হৈছে সেই প্ৰশ্নৰে কবিকুল চিৰ উদ্বিগ্ন হৈ ৰয়। সেয়েহে এজন কবি নীলমণিয়ে "এজন কবিয়ে কৈছিল/ যিসকলে কবিতা নপঢ়ে/ কবিতা তেওঁলোকৰ কাৰণেই..." বুলি কবিতাক মুকলি কৰি দিবলৈ বিচাৰিছিল। আন এজন কবি হীৰুদাই কবিতা এটা লিখাৰ আগমুহূৰ্তলৈকেহে নিজৰ হৈ থাকে বুলি নিৰ্মাণৰ স্বত্বটোৰ পৰাই হাত সাৰিবলৈ বিচাৰিছিল।  

এনেয়েও শিল্পৰ কোনো সংজ্ঞা নাই, ধৰা বন্ধা নিয়ম নাই। পাব্লিক আৰ্ট বুলিলেতো এই কথা আৰু বেছি ব্যাপক। নীতি নিয়ম নাই বুলি ধৰিলেও ছবি, ভাস্কৰ্য বা ছপাশিল্প আদিৰ মাধ্যমগত ভাবে কিছু সীমাবদ্ধতা থাকে আৰু সেই সূত্ৰেই কিছু সাধাৰণ চৰিত্ৰগত বৈশিষ্ট্যও নিৰ্ধাৰণ কৰিব পৰা হৈ উঠেগৈ। কিন্তু পাব্লিক আৰ্ট সেইবোৰৰ পৰাও মুক্ত। ইয়াৰ ৰূপ কি হ'ব বা কি হ'ব লাগিব তাৰ কোনো নিশ্চয়তা নাই। মাথোঁ এটাই ইয়াৰ চৰিত্ৰগত বা কেন্দ্ৰীয় কণচাৰ্ণ যে ই পাব্লিকৰ বাবে, অথবা পাব্লিকৰ দ্ৱাৰা, নহ'লেবা পাব্লিকৰ মাজৰ কিবা এটা। পাব্লিক কথাটোৱেইহে ইয়াৰ এটা এৰাব নোৱাৰা প্ৰসংগ। ইয়াত আপুনি ছবি আঁকিবই লাগিব বুলি কোনো কথা নাই। মূৰ্তি নগঢ়িবও পাৰে। আনকি প্ৰতীতি শিল্প, ইণ্টাৰেক্টিভ, সহযোগী আৰু ভাব-আদান-প্ৰদানৰ উত্থানৰ পৰৱৰ্তী কালত শিল্প বুলিলেই কোনো ধৰণৰ দৃশ্যৰূপ একোটাৰ সৃষ্টি কৰিব লাগিব বুলিও কোনো কথা নাই। দৈহিকতা (Physicality) বা বস্তুগুণ (Materiality) সম্পূৰ্ণৰূপে পৰিহাৰ কৰিও আপুনি পাব্লিক আৰ্ট কৰিব পাৰে। এটা কাৰ্টেজীয়ান অপসাৰণ পদ্ধতিৰে এটা এটাকৈ শিল্পৰ বৈশিষ্ট্য নৎস্যাৎ কৰি কৰি গৈ থাকিলে সকলো বাদ দিয়াৰ পিছত যিটো একান্তই এৰাব নোৱাৰাকৈ ৰয়গৈ সেইটো হ'লগৈ- পাব্লিক। গতিকে এনে ক্ষেত্ৰত আপুনি পাব্লিক সম্পৰ্কে নভবাকৈ কেনেকৈ থাকিব? যদি আপোনাৰ শিল্প পাব্লিকৰ বাবে, কোন শ্ৰেণীৰ পাব্লিকৰ কথা আপুনি বুজাব খুজিছে? যদিহে সেয়া পাব্লিকৰ দ্ৱাৰা কৃত বুলি ক'ব খুজিছে, তেনেহ'লে কোনখিনি পাব্লিকৰ কথা কোৱা হৈছে? যদিহে ই পাব্লিকৰ মাজত অৱস্থিত, তেনেহ'লে কোন পাব্লিকৰ বাবে ই উপলব্ধ আৰু কাৰ বাবে নহয়? পাব্লিক বুলোতে পাব্লিকৰ সংজ্ঞা কি? আৰু অলপ বিশেষ ভাবে সুধিব খুজিলে সুধিব পাৰি পাব্লিকৰ বহুতো সংজ্ঞাৰ মাজত কোনটো সংজ্ঞা আপুনি তুলি লৈছে? চকুৰ সন্মুখত দেখি থকা সংখ্যাগতভাবে অনেক মানুহৰ সমষ্টিয়েই পাব্লিক নহ'বও পাৰে। কাৰণ পাব্লিক কেতিয়াবা চকুৰ সন্মুখত দেখা পোৱা এটা শাৰীৰিক সমষ্টি, কিন্তু একে সময়তে ই এটা ধাৰণা। সকলো সময়তে এই বস্তুগত, বা শৰীৰী উপস্থিতি আৰু সেই ধাৰণাটো একে নহবও পাৰে। আমাৰ অভিজ্ঞতাই কয় যে প্ৰকৃতপক্ষে সেয়া বেছিভাগ সময়তে একে নহৈ বেলেগ বেলেগ হোৱাটোহে স্ৱাভাৱিক।

পাব্লিক আৰ্ট কাক বোলে সেই সম্পৰ্কে আমি অন্য ঠাইত লিখিছোঁ, ইয়াত বহলাবলৈ নাযাওঁ। ২০১০-ৰ পৰা ২০১২ চনৰ সময়খিনিত পাব্লিক আৰ্টৰ গতিবিধি সম্পৰ্কে অধ্যয়ণ কৰিবলৈ গৈ পাব্লিক মানেনো কি এই কথাটোক লৈ বিভিন্ন দৃষ্টিকোণেৰে চিন্তা কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিলোঁ। বিশেষকৈ পাব্লিক আৰু প্ৰাইভেট, ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত - এই বৈপৰিত্যকলৈয়ো ভাবিবলৈ বাধ্য হৈছিলোঁ। সেই সূত্ৰেই এলানি ধেমেলীয়া ব্যংগচিত্ৰও কৰিছিলোঁ। ধৰক ক-ই ৰাস্তাৰ কাষৰ বেৰ এখনত পেচাব কৰি আছে, খ-ই আহি সেইটো বেয়া কাম বুলি বাধা দিলে। ক-ই খঙেৰে উত্তৰ দিলে- "এইখন তোৰ বাপেৰৰ বেৰ নেকি? এইখন পাব্লিক বেৰ, মই যি খুছি তাকেই কৰিম"। তুলুঙা ৰগৰ হ'লেও মন কৰিবলগীয়া কথাটো হ'ল এটা স্তৰত পাব্লিক বা ৰাজহুৱা সম্পদ সম্পৰ্কে মানুহৰ ধাৰণা কেনেকুৱা। এইটো স্তৰত ৰাজহুৱা কথাষাৰে ব্যক্তিমনকো উন্মুক্ত স্বাধীনতাৰ আভাস দিছে। ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল, ৰাজহুৱা সম্পদ এটাৰ ক্ষেত্ৰত ব্যক্তিৰ অধিকাৰ বোধ থাকিব পাৰে যিটো হয়তো অন্য ব্যক্তি-বিশেষৰ ব্যক্তিগত সম্পদৰ ক্ষেত্ৰত নাথাকিলে হেতেন। কিন্তু এনেকৈয়ে উদাহৰণ সাপেক্ষে স্তৰে স্তৰে পাব্লিক, ৰাজহুৱা আদিৰ ধাৰণাবোৰ সলনি হৈ গৈ থাকিব। যেনেকৈ কৌতুকটোৱে ৰাজহুৱা বেৰৰ কথাটোৰে ব্যক্তি-স্বাধীনতাৰ কথা বুজাইছিল, ৰাজহুৱা প্ৰেক্ষাগৃহ বা সভাঘৰ এটা বুজাওতে কিন্তু সেই একেধৰণৰ স্বাধীনতাৰ কথা নুবুজাব। আকৌ, ৰাজহুৱা কথাষাৰ কেতিয়াবা ব্যক্তিগত কথাষাৰৰ বিপৰীতে যেনেকৈ ব্যৱহাৰ হৈ থাকে, তেনেকৈয়ে কেতিয়াবা আকৌ চৰকাৰী কথাষাৰৰ বিপৰীতেও ব্যৱহাৰ হয়। ৰাজ্যিক চৰকাৰী পৰিবহণ (বাচ) আৰু ৰাইজৰ পৰিবহণৰ ধাৰণাটোতে এই কথা স্পষ্ট। আনহাতে অন্যত্ৰ আকৌ যি চৰকাৰী সিয়েই ৰাজহুৱা, ৰাইজৰ, জনতাৰ, সাৰ্বজনীন। কৰ্পোৰেট চেক্টৰৰ বিপৰীত অৰ্থত চৰকাৰী আৰু ৰাজহুৱা একাকাৰ হৈ পৰে। গতিকে দেখা গ'ল যে 'পাব্লিক'ৰ স্থিৰ সংজ্ঞা একোটা আচলতেই থাকিব নোৱাৰে।

তুলনামূলকভাৱে পাব্লিক আৰ্ট এটা নতুন চৰ্চা। ভালেখিনি নতুন প্ৰজন্মৰ শিল্পীয়ে স্থান-বিশেষ শিল্প আৰু পাব্লিক আৰ্টৰ প্ৰতি আজিকালি আগ্ৰহী হৈ উঠিছে। এনে ক্ষেত্ৰত অলপ নতুন ধৰণৰ চৰ্চাৰ সৈতে যুক্ত হ'বলৈ পাই পাব্লিক কথাষাৰকো বহুতেই কল্পনাপ্ৰসূত ৰূপ এটাত ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ লয়। আপুনি এজন শিল্পী আৰু পাব্লিক স্থান এটাত আপুনি শিল্পনিৰ্মাণত ব্যস্ত। আপুনি বিচাৰিছে নিৰ্মাণ প্ৰক্ৰিয়াটোৱেই ইয়াত মূখ্য আৰু সেই সময়ত ৰাইজে আহি আপোনাৰ সৈতে সম্পৰ্ক স্থাপন কৰকহি। এতিয়া আপুনি কৰ্মৰত অৱস্থাত তিনিজন মানুহে আহি আপুনিনো কি কৰিছে বুলি চাই, কথা পাতি এইবোৰ ফাল্টু কাম বুলৈ আপোনাক তুচ্ছ-তাচ্ছিল্য কৰি থৈ গ'ল আৰু দুজন মানুহে ভূয়সী প্ৰশংসা কৰিলেহি। বাকী পাঁচপন্নজন মানুহ কাষেদি পাৰ হৈ গ'ল যি এবাৰৰ বাবে আপোনালৈ ঘূৰিও নাচালে। এতিয়া আপোনাৰ পাব্লিকৰ সংজ্ঞাক সিদ্ধ কৰিব কোনটো শ্ৰেণীয়ে? তাচ্ছিল্য কৰি যোৱা তিনিজনে, প্ৰশংসা কৰা দুজনে, নে নিৰ্বিকাৰ পাঁচপন্নজনে? এতিয়া আন এটা প্ৰশ্ন। এই বাটেদি পূৱা ন বজাত চৰকাৰী আৰু বেচৰকাৰী প্ৰতিষ্ঠানৰ কৰ্মীসকল কামলৈ যায় আৰু তেওঁলোকক উদ্দেশ্যি আপুনি কামটো হাতত লৈছিল। হয়, সেই সকলেই আপোনাৰ ইপ্সিত পাব্লিক। কিন্তু সেই বাটেদিয়েই সেই সময়তেই এজন চাফাই কৰ্মীয়ে ঝাৰু দি পাৰ হৈ গৈছিল, সৰু ল'ৰা এটায়ো হাফ পেডেল মাৰি মাৰি সেইখিনিতে চাইকেল চলোৱা শিকি আছিল যি আপোনাৰ কামটো এখন্তেক ৰ লাগি চাইছিল। এই ঝাৰুৱালাজন আৰু সেই সৰু ল'ৰাটো আপোনাৰ পাব্লিকৰ অন্তৰ্ভূক্ত হয় নে নহয়? এনেকুৱা আৰু অজস্ৰ প্ৰশ্ন তুলিব পৰা যাব। কিন্তু মন কৰিবলগীয়া কথাটো হ'ল যে এনেধৰণৰ প্ৰশ্নৰ বুজন সংখ্যকেই যুক্ত হৈ আছে পাব্লিক মানে কি সেই সংজ্ঞাটোৰ সৈতে।

সামাজিক চিন্তনত, শিল্প-সংস্কৃতি আৰু সাহিত্যত জনতাৰ উল্লেখৰ এক সুকীয়া মৰ্যাদা আছে। জনগণ, জনতা, জনসাধাৰণৰ কথা কোৱা অথবা তাক সম্বোধন কৰা মানেই সেই কাৰ্যক সমীহৰ চকুৰে চোৱা যায়। আমাৰ শিল্প সমালোচনাৰ ধাৰাটো আধাকেচেলুৱা। ইয়াত সামাজিক দায়বদ্ধতা শিল্পৰ মান নিৰূপণৰ এক মাপকাঠি। সেয়েহে জনতাক উদ্দেশ্যি কিবা এটা কোৱা অথবা জনতাৰ কণ্ঠস্বৰ প্ৰতিধ্বনিত হোৱা- এই দুটা কথাৰ বিশেষ গুৰুত্ব ইয়াত আছে। কিন্তু শিল্প সম্পৰ্কীয় প্ৰায় সমস্ত আলোচনাতেই জনতা আৰু জনগণৰ উল্লেখটো কৰিয়েই আলোচকে দায় সামৰে। যদি জনগণৰ কণ্ঠস্বৰৰ কথা কোৱা হৈছে সেই জনগণৰ সংজ্ঞা কি, আৰু কেনেকৈ সি প্ৰতিভাত হৈছে সেইবোৰ ফঁহিয়াই আলচিবৰ সদিচ্ছা বৰকৈ দেখা নাযায়। কিন্তু শিল্পীয়ে সেয়া ভাবিবই লাগিব, অন্যথা উপায় নাই।

হয়, এই মুহূৰ্তত এইখিনি কথা মই পাব্লিকৰ বাবে লিখি আছোঁ, আৰু আপোনাৰ বাবে লিখি আছোঁ, আপুনি- যি এইখিনি পঢ়ি আছে। এই মুহূৰ্তত আপুনিয়ে মোৰ পাব্লিক।

সমুদ্র কাজল শইকীয়া

Rajya Sabha Television (RSTV), 3rd Floor,

Talkatora Stadium Annexe Building, New Delhi – 110001

email: kankhowa@gmail.com, mobile: +91 9811375594