পেখু পেখু (ঊনৈশ): স্কিল (Skill)

[দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ১২ আগষ্ট, ২০১৮]

স্কিল বা দক্ষতাক কেন্দ্ৰ কৰি শিল্পী আৰু শিল্পৰসিকৰ দুটা ফৈদ আছে আৰু দুয়োটা ফৈদৰ মাজত তুমুল অপ্ৰীতিকৰ অৰিয়াঅৰি দেখা যায়। এই অৰিয়াঅৰিৰ এফালে ৰয় পৰম্পৰাগত, যথাদৃষ্টবাদী (Naturalist) যি বহু সময়ক নিজকে বাস্তৱবাদী বা ৰিয়েলিষ্ট বুলিও দাবী কৰিব খোজে সেই সকল। আৰু আনফালে ৰয় প্ৰতীতীবাদী বা কনচেপচুৱেলিষ্ট, পৰীক্ষাধৰ্মী, বিমূৰ্ত শিল্পৰ অভ্যাসকাৰীসকল যি নিজকে বহুসময়ত কণ্টেমপৰেৰী বা সমসাময়িক বুলি দাবী কৰি থাকে। প্ৰথম ভাগটোৰ শিল্পৰ ভিত্তি মূলগতভৱে দৃশ্যগত প্ৰতিৰূপায়ণ অথবা ভিজুৱেল ৰিপ্ৰেজেণ্টেচন। সামগ্ৰিকভাবে সেইবোৰক ফিগাৰেটিভ বা মূৰ্ত বোলাটোৱেই যুগুত। বিপৰীতপক্ষত থাকে বিমূৰ্ততাৰ চৰ্চাকাৰীসকল। মূৰ্ত ছবি বা আকৃতি নিৰ্মাণকাৰীসকলৰ যিসকলে বিশেষভাবে নিৰ্মাণকুশলতাক গুৰুত্ব দি চলে তেওঁলোকৰ বিমূৰ্ত শিল্পীৰ বিৰুদ্ধে অভিযোগ বা আপত্তি অন্তহীন। আনকি তেওঁলোকে এনেকৈয়ো ক'বলৈ কুণ্ঠাবোধ নকৰে যে অমুক শিল্পীয়ে কুশলতাৰে ছবি এখন আঁ‌কিব নোৱাৰে, বা এনাটমী, পৰিপ্ৰেক্ষিত আদি টেকনিক সমূহ আয়ত্ব কৰিব নোৱাৰে বাবেহে বিমূৰ্ততাৰ আশ্ৰয় লয়। মূৰ্ততাহে শিল্পৰ আচল মৰ্ম, বিমূৰ্ততা একপ্ৰকাৰৰ ভণ্ডামি তেওঁলোকৰ মনত। আনহাতে আনটো পক্ষয়ো মূৰ্তশিল্পই শিল্পৰ আচল উদ্দেশ্যখিনি পূৰ্ণ কৰিব নোৱাৰে বুলি কয়। বস্তু বা অবয়ৱ এটা দেখি তাৰ দৃশ্যগত ৰূপটোকে যথাসম্ভৱ হুবহুৰূপত তুলি ধৰাটোৱেই শেষ কথা নহয় যদিহে তাৰ অভ্যন্তৰীণ নিৰ্যাসখিনি পৰিষ্ফুতিত নহয়। তেওঁলোকো এনে এটা চূড়ান্ত স্থিতিলৈ গৈ অৱতীৰ্ণ হয় য'ত এনেকৈ ক'বলৈকো নেৰে যে- ছবিৰ ইতিমধ্যেই মৃত্যু ঘটিছে (Painting is dead)। ছবিত বা ভাস্কৰ্যত বিমূৰ্ততাৰ চৰ্চা কৰাতেই ক্ষান্ত নাথাকি সমসাময়িক শিল্পীয়ে প্ৰতিস্থাপন কলা বা ইনষ্টলেচন আৰ্ট, পাব্লিক আৰ্ট আৰু পাৰফৰমেন্স আৰ্ট আদিৰ ফালে গতি কৰে। মূৰ্তমান আৰু বিমূৰ্ততাৰ, ফিগাৰেটিভৰ আৰু নন ফিগাৰেটিভৰ, প্ৰতিৰূপায়ণধৰ্মী আৰু প্ৰতিৰূপায়ণ ৰহিত শিল্পৰ মাজৰ এই দ্বন্দ প্ৰাচীণ আৰু যুগে যুগে এই দ্বন্দৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা বাগধাৰায়ো বিভিন্ন ৰূপ লৈ আহিছে। ঘাইকৈ আধুনিকতাবাদী শিল্পই নতুন নতুন পৰীক্ষণৰ জন্ম দিয়াৰ পিছত এটা সময়ত এই মতানৈক্যৰ অৱসান ঘটিবগৈ বুলি ধাৰণা কৰা হৈছিল। কিন্তু আধুনিক শিল্পও বুঢ়া হৈ যোৱাৰ পিছতো এই সংঘাতৰ অন্ত নপৰিল। বৰঞ্চ আমাৰ শেহতীয়া অভিজ্ঞতাই এইটোহে কয় যে, মূৰ্ত বিমূৰ্তৰ চিৰায়ত দ্বৈৰথ বা বাইনেৰীক পৰিহাৰ কৰি চলিও এটা নন-ফিগাৰেটিভ চৰ্চা, যেনে পাৰফৰমেন্স আৰ্ট সম্পৰ্কীয় কথা বতৰাৰ মাজতো স্কিল, কুশলতা বা দক্ষতাৰ প্ৰশ্নটো উঠি আহি সকলোকে আমনি কৰিবহি পাৰে।

স্কিল অৰ্থাত দক্ষতা বা কুশলতা শিল্পৰ সৈতে জড়িত এটা প্ৰাথমিক আৰু ঘনিষ্ঠ প্ৰসংগ। ফিগাৰেটিভ শিল্পৰ ক্ষেত্ৰতেই ইয়াৰ ব্যাখ্যা কৰাটো সহজ বাবেই ইয়াক ফিগাৰেটিভ শিল্পৰহে অংগাংগীভাবে জড়িত বিষয় বুলি ভাবি থকা হয়। শিল্পী এজনৰ সন্মুখত থকা প্ৰত্যাহ্বানটো হ'ল কিমান কুশলতাৰে তেওঁ ছবিখন আঁ‌কিব পাৰে বা মূৰ্তিটো গঢ়িব পাৰে। শিল্পৰসিকৰ সন্মুখতো শিল্পকলাৰ ৰসাস্বাদানৰ বাবে এই প্ৰসংগটোৱেই এটা প্ৰাথমিক বাট- শিল্পীৰ কুশলতাতে মুগ্ধ হৈ তেওঁ তন্ময়তাৰে ছবি বা মূৰ্তি এটালৈ ৰ লাগি চাই থাকিব পাৰে : "তুমি কেমন ক'ৰে গান কৰো হে গুণী"! ভিজুৱেল আৰ্টৰ প্ৰশিক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত এই স্কিলৰ দিশটো ইমানেই গুৰুত্বপূৰ্ণ যে বেছিভাগ ক্ষেত্ৰতে শিল্পৰ শিক্ষা মানেই কেনেকৈ স্কিল আয়ত্ব কৰিব পাৰি তাৰ শিক্ষা। এনাটমী বা দৈহিক গঠণতন্ত্ৰ, পৰিপ্ৰেক্ষিত, অনুপাত, ভাৰসাম্য, ৰঙৰ সংঘাত আৰু সমন্বয়, স্থানিক বিভাজনৰ ধাৰণা, ছাঁ‌ পোহৰৰ ধাৰণা, কম্পোজিচন বা সংৰচনা আদিবোৰৰ জৰিয়তেই পৰম্পৰাগত ধাৰণাৰে স্কিল বা দক্ষতা নিৰূপিত হয়। মানাবী শৰীৰ এটাক সঠিক ৰূপত উপস্থাপন কৰিবৰ বাবে শিক্ষণ প্ৰশিক্ষণৰ বাবেই মডেল ষ্টাডী কৰিব লগা হয়। শৰীৰটোক বুজিবৰ বাবেই হাঁ‌ড়ৰ গঠণ আৰু পেশী অধ্যয়ণৰ বাবে আনকি জীৱবিজ্ঞানীৰ দৰে গৱেষণাগাৰতো সোমাবলগীয়া হয়। মানৱী শৰীৰৰ অভ্যন্তৰীণ গঠণ সম্পৰ্কে লিওনাৰ্ডো ডা ভিন্সিয়ে কিমান পুঙ্খানুপুঙ্খ অধ্যয়ণ কৰিছিল সেয়া সৰ্বজনবিদিত। সম্প্ৰতি এটা খবৰ ওলাইছিল যে জীৱবিজ্ঞানীয়ে আজিলৈকে আৱিষ্কৃত নোহোৱাকৈ থকা মানৱ শৰীৰৰ ভিতৰৰ অংগ এটাৰ সম্ভেদ পোৱা গৈছিল পাঁ‌চ শ বছৰৰ আগতেই ডা ভিন্সিয়ে আঁ‌কি থৈ যোৱা ছবিত।

লিওনাৰ্ডো ডা ভিন্সিৰ অধ্যয়ণ

এতিয়ালৈকে কথাখিনি ঠিকেই আছিল। যিখন ছবিত মানুহৰ অবয়ব এটা দেখা গৈছিল তাত আমি দ্ৰষ্টা হিচাপে বিচাৰৰ মাপকাঠি কিছুমান নিৰূপণ কৰিব পাৰিছিলোঁ‌। আমি ক'ব পাৰিছিলোঁ‌ হাত ভৰিৰ জোখ মাখ ঠিকে আছে নে নাই, গাৰ ছালৰ ৰং সঠিক হয় নে নহয়, ছাঁ‌-পোহৰৰ গতি বিধি কেনেকুৱা। কুশলতাৰ ভিত্তিত ছবিখন ভাল হৈছে নে নাই, সঠিক নে আসোঁৱাহপূৰ্ণ সেই বিচাৰৰ এটা সুযোগ আমাৰ ওচৰত মজুত আছিল। কিন্তু যদি আমাৰ সন্মুখত এনে এখন ছবি আহি পৰে য'ত মানুহ নাই, জীৱ-জন্তু নাই, গছ-পাত-ফুল নাই তাৰ ক্ষেত্ৰত কি হ'ব? যিখন ছবি 'বাস্তৱ'ত আমি দেখা পোৱা কোনো এটা বস্তুৰ বা অবয়ৱৰ প্ৰতিৰূপায়ণ নাই সেইখন ছবিত শিল্পীৰ হাতৰ কুশলতাৰ পৰিমাপ কি হ'ব?

এইখিনিতেই পৰৱৰ্তী কালত নিলগাই আলোচনা কৰিবৰ বাবে দুটা প্ৰসংগ উনুকিয়াই থ'ব পাৰি। স্কিলৰ ভিত্তিতেই পৰম্পৰাগত আৰু আধুনিক বুলিও এটা বিভাজন হয়। তেনেকৈয়ে চাৰুকলা আৰু কাৰুকলাৰ বিভাজন এটাও নিৰ্মিত হয়। চাৰুকলা বা সুকুমাৰ কলা বুলি জনাজাত ধাৰাটোৱে আধুনিকতাবাদৰ উত্থানকালতেই পৰম্পৰাগত অৰ্থত কেৱল স্কিলকহে গুৰুত্ব দিয়ে বুলি চাৰু কলা বা ক্ৰাফ্টৰ ধাৰা এটাক আছুতীয়াকৈ ৰাখিছিল।

স্পষ্ট দৃশ্যগত প্ৰতিৰূপ এটা দেখিবলৈ নোপোৱা শিল্পত স্কিলৰ কথা থাকে নে? এক বুজন সংখ্যক লোকৰ উত্তৰ হ'ব- নাথাকে। যি মুহূৰ্ততেই শিল্পই দৃশ্যগত প্ৰতিৰূপায়ণৰ দায়িত্বৰ পৰা হাত সাৰিলে, সেই মুহূৰ্ততেই স্কিলৰ প্ৰয়োজনীয়তাও নোহোৱা হ'ল। কনচেপচুৱেল আৰ্টৰ ক্ষেত্ৰত স্কিল আৰু গুৰুত্ব নাথাকিল বুলিয়েই অনেকে মত প্ৰকাশ কৰিবলৈ ল'লে। কিন্তু পাৰফৰমেন্স আৰ্ট সম্পৰ্কীয় কিছু আলোচনাৰ মাজলৈ আমি স্কিলৰ প্ৰসংগটো পুনৰ অৱতাৰন কৰিবলৈ বিচাৰিছিলোঁ‌। হয়তো প্ৰতিৰূপায়ণধৰ্মী ফিগাৰেটিভ আৰ্টৰ ক্ষেত্ৰত ঠিক যেনেকৈ বুজিছিলোঁ তেনেকৈ একে ৰূপতে নুবুজিম, কিন্তু এক ধৰণৰ স্কিলৰ ধাৰণা কনচেপচুৱেল আৰ্টৰ ক্ষেত্ৰতো যে থাকিব সেই কথা ধুৰূপ।

শিল্পৰ পদ্ধতি বা স্কিলৰ ভিত্তিত অৰিয়আৰিখিনি আচলতে গঢ় ল'বলৈ পায় শিল্পৰ একমুখী ঐতিহাসিক গতিক বিশ্বাস কৰি থকাৰ ফলত। যেনে আগতে শিল্প ফিগাৰেটিভ আছিল, তাৰ পিছত আহিল নন ফিগাৰেটিভ ইত্যাদি। কিন্তু প্ৰকৃত ছবিখন তেনে নহয়। শিল্পৰ ইতিহাস সদায়ে বহুমুখী, খণ্ডিত আৰু বহুধাবিভক্ত। বিভিন্ন ধাৰণা, মতাদৰ্শ আৰু অনুভৱৰ সহাৱস্থান ইয়াত সম্ভৱপৰ। সেয়েহে কনচেপচুৱেল আৰ্টৰ পৰ্যবেক্ষণৰ সময়ত ফিগাৰেটিভ আৰ্টৰ আহিলা বুলি সততে ভাবি থকা স্কিলৰ প্ৰসংগ টানি আনি তাক তুলাচনীত তুলিব লাগিব বুলি কোনো কথা নাই- এইখিনিয়েই হ'ল আপাত গ্ৰহণযোগ্য এটা সমাধান। সেইদৰেই কনচেপচুৱেল আৰ্ট একালৰ চিত্ৰশিল্প বা ভাষ্কৰ্য নিৰ্মাতাৰেই পৰৱৰ্তী পৰ্যায় বুলি ভাবি থকাৰো কোনো কাৰণ নাই। আৰ্টৰ কোনো আনুষ্ঠানিক শিক্ষা নথকা বা দৃশ্যশিল্পৰ পৰম্পৰাৰ পৰা বাজত থকা একোজন শিল্পীয়েও পাৰফৰমেন্স আৰ্ট বা পাব্লিক আৰ্টৰ দৰে চৰ্চাত জড়িত হ'বই পাৰে। সকলোকে স্কিলৰ তুলাচনীৰে জুখিবই লাগিব বুলি যেনেকৈ কোনো কথা নাই, চিত্ৰশিল্পৰ ইতিমধ্যেই মৃত্যু ঘটিছে বুলি ঘোষণা কৰিবই লাগিব বুলিও কোনো কথা নাই। তথাপি কনচপচুৱেল আৰ্ট বা বিমূৰ্তধৰ্মী কামতো স্কিলৰ এটা গুৰুত্ব থাকিব পাৰে। অলপ বহলাই চালে যিকোনো এটা মানৱ সম্পাদিত কামতেই ই থাকিব। যি কামেই নহওক কিয়, কামটো কেনেকৈ সম্পাদন কৰা হৈছে, কেনেকৈ ই ইয়াৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধ কৰাত পাৰদৰ্শিতা লাভ কৰিছে সেইটো সদায়েই চাব পৰা যাব। কেৱল তাৰ বাবে স্কিল বুলিলে পৰম্পৰাগতভাৱে যিখিনি বুজা যায়, সেই কথাখিনি অলপ বহলাই চাবলৈ শিকিব লাগিব। এটা পাৰফৰমেন্সত হয়তো এনাটমীৰ ধাৰণাটো এখন ছবিত যেনে, বা এটা ভাষ্কৰ্যত যেনে, ঠিক তেনে নহয়। কিন্তু কামটোৰ এটা এনাটমী, এটা সংৰচনা থাকেই থাকে।

নিলাক্ষী কোঁৱৰৰ 'Message of Performance'

এতিয়া স্কিলৰ দিশেৰে তেনেই অপৰিপক্ক যেন লগা এক অখ্যাত শিল্পীৰ ছবি এখনলৈ চাবলৈ চেষ্টা কৰিম। এই লেখাটোত নিলাক্ষী কোঁ‌ৱৰ নামৰ শিল্পী এগৰাকীৰ পেঞ্চিলেৰে কৰা এখন ক'ল বগা ছবি সাঙুৰি দিয়া হৈছে। ছবিখনৰ সংৰচনাটো জটিল। সমূলি বিমূৰ্ত ছবি নহয়, কিন্তু পোণছাটেই ফিগাৰেটিভ বুলিও কোৱা নাযায়। সংৰচনাৰ কোনোবাখিনিত এখন খিৰিকী, কোনোবাখিনিত মানৱী অবয়ৱ দেখা যায়। নিশ্চয়কৈ সেইবোৰে পৰম্পৰাগত ধাৰণাৰ বাস্তৱতা বা যথাদৃষ্টতা সাব্যস্ত নকৰে। কিন্তু ছবিখনৰ নিজস্ব এটা বাস্তৱতা ইয়াৰ মাজতেই নিহিত আছে। একোটা অবয়ৱৰ স্পষ্ট প্ৰতিৰূপায়নৰ তাগিদাৰ উৰ্ধলৈ গৈ ইয়াত আছে ভিন্ন ৰূপ বা ফৰ্মৰ পাৰস্পৰিক সংঘাত আৰু সমন্বয়। বগা আৰু ক'লাৰ মাজত যেন নিৰন্তৰ এখন যুজ চলিব লাগিছে। গোটেই ক্ষেত্ৰখনতে বগা আৰু ক'লাৰ বিন্যাস এনেকৈ বিস্তৃত হৈ আছে যে ইয়াত সদৰ্থক স্থান আৰু নঞৰ্থক স্থান দুয়োটাই নিজৰ গুৰুত্ব সমানে সমানে দাবী কৰি চলিছে। এই স্থানিক বিভাজনৰ ক্ষেত্ৰত যি দক্ষতা সেয়াও শিল্পীৰ এক দক্ষতা বা শৈল্পিক স্কিলৰেই সূচক নহ'ল জানো? ছবিখনে স্পষ্টতঃ এটা প্ৰতিৰূপায়ণৰ দায়িত্ব নৎস্যাৎ কৰি চলিছে। কিন্তু সেয়া কেৱল চাক্ষুস বা ৰেটিনেল অভিজ্ঞতাৰ ক্ষেত্ৰতহে। চেমি-এবষ্ট্ৰেক্ট বা আংশিকভাৱে বিমূৰ্ত হৈয়ো এটা মানসিক স্থিতিৰ প্ৰতিৰূপায়ণৰ ভূমিকাই ই ঠিকেই পালন কৰি চলিছে। "Message of Performance" নামেৰে শিল্পীয়ে ছবিখন জুলাই মাহত (২০১৮) ইনষ্টাগ্ৰামত আপলোড কৰিছিল। ক'লা আৰু বগা স্থানিক ৰূপ কিছুমানে ইয়াত সঁ‌চাকৈয়ে সংঘাতেৰে আৰু সমন্বয়েৰে এট পাৰফৰমেন্সৰ পৰিৱেশেই সৃষ্টি কৰিছে। এই কনট্ৰাষ্ট আৰু হাৰমনিৰ যি চেতনা- সেয়াও শিল্পীৰ স্কিল। নিলাক্ষী সম্ভৱতঃ এজন এমেচাৰ শিল্পী। আনুষ্ঠানিক শিক্ষা সম্পৰ্কে নাজানো। আমাৰ চকুত পৰা তেখেতৰ আন দুই এখন ছবিত দেখা পাওঁ‌ ফিগাৰেটিভ ৰূপ। চকুপানী নিগৰি অহা এহালি চকু- ইত্যাদি। সেই সমূহত, পৰম্পৰাগত ধাৰণাৰে স্কিল সম্পৰ্কীয় কথা পাতিবৰ অৱকাশ বেছিকৈ আছিল। যেনে, চকুৰ মণিটো কিমান বাস্তৱ সন্মতকৈ আঁ‌কিছে, চকুপানীখিনিত জুলীয়া পদাৰ্থৰ ধৰ্ম বা পোহৰৰ প্ৰতিফলন কেনেকৈ ঘটিছে ইত্যাদি। কিন্তু শিল্পী হিচাপে নিলাক্ষী কোঁ‌ৱৰৰ এই ঈষৎ বিমূৰ্ত ছবিখনেহে পাৰদৰ্শিতাৰ এটা পৰ্যায় পাইছেগৈ যাৰ ফলত ছবিখনে বহু সময়লৈকে দৰ্শক হিচাপে আমাৰ দৃষ্টিক নিমজ্জিত কৰি ৰাখিবলৈ সমৰ্থ হৈছে। বৰঞ্চ এইখন ছবিত মূৰ্ত হৈ উঠিব খোজা অংশখিনি, যেনে কোনোবাখিনিত চকু এটা, সেইখিনিহে স্কিলৰ দিশেৰে ও দুৰ্বলতাৰ দিশ। ছবিখনৰ সংৰচনা এনেকৈ সুষমভাৱে বিন্যাসিত যে ছবিখনৰ প্ৰতিটো অংশয়েই আমাৰ সমান মনযোগৰ দাবী কৰে। সংৰচনাৰ এই কৌশলৰ কথা আমি নিশ্চয়কৈ উল্লেখ কৰিব পাৰোঁ‌। যদি সেয়ে হয় তেনেহ'লে কেৱল দৃশ্যগত বাস্তৱিক (পৰম্পৰাগত অৰ্থত) প্ৰতিৰূপায়ণৰ ক্ষেত্ৰতহে স্কিল-ৰ ধাৰণাটো সাঙুৰ খাই থাকে বুলি ভবাটো ভুল।

সমুদ্র কাজল শইকীয়া

Rajya Sabha Television (RSTV), 3rd Floor, Talkatora Stadium Annexe Building, New Delhi – 110001, email: kankhowa@gmail.com, mobile: +91 9811375594