পেখু পেখু (তেইশ): ইলাষ্ট্ৰেচন

[দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ১৪ অক্টোবৰ, ২০১৮]

কবি, লেখক আদিয়ে অঁকা ছবি, অথবা মূলত: এমেচাৰ শিল্পীৰ সৃষ্টিকৰ্ম সম্পৰ্কে আগৰ আলোচনা এটাত "অমুকৰ ছবি ইলাষ্ট্ৰেচনধৰ্মী হ'লেও" বুলি উল্লেখ কৰি তাৰ প্ৰশংসনীয় দিশৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছিল। এই উল্লেখটোৰ আঁত ধৰিয়েই এগৰাকী সুহৃদ পাঠকে প্ৰশ্ন তুলিছিল- "ইলাষ্ট্ৰেচনধৰ্মী হ'লেও" বুলি উল্লেখ কৰাৰ মানে কি? ইলাষ্ট্ৰেচনধৰ্মী হোৱাটো বেয়া নেকি? উত্তৰটো থোৰতে দিবলৈ হ'লে শিল্পৰ চৰ্চা আৰু ৰসাস্বাদনৰ পদ্ধতিবোৰৰ মাজত ই এটা দুৰ্বল দিশ হিচাপেই পৰিগণিত হয়। এতিয়া কিয় আৰু কেনেকৈ সেইখিনি কথা অলপ জটিল। সমানেই জটিল, ছবি এখনক কেতিয়া কেৱল পেইণ্টিং বুলি কোৱা হয় আৰু কেতিয়া তাক ইলাষ্ট্ৰেচন বুলি কোৱা হয় সেইখিনি কথাও।

ইলাষ্ট্ৰেচনৰ প্ৰতিশব্দ হিচাপে সঘনে ব্যৱহৃত অসমীয়া শব্দ "ব্যাখ্যাচিত্ৰ"ই স্পষ্টত: ইংগিত দিয়ে যে ই মূলত: কিবা এটাৰ ব্যাখ্যা কৰে। এই ব্যাখ্যাটো সচৰাচৰ হয় "অন্য"। ইয়াৰ মানেই হ'ল ইলাষ্ট্ৰেচন এটাই কেৱল ছবি হিচাপে নিজেই নিজৰ পৰিচায়ক হিচাপে থিয় দিয়াতকৈও অন্য কিবা এটাত ভেঁজা দিহে থিয় হয়। অসমৰ দেধাৰ বাতৰি কাকত আৰু আলোচনীত প্ৰকাশিত অসংখ্য গল্প আৰু কবিতাৰ সৈতে সংলগ্ন ছবি দেখা যায়। সেইখিনি সচৰাচৰ সংযুক্ত লেখাটোৰ পৰিপূৰক বুলিয়ে পৰিগণিত হৈ আহিছে। ইয়াতোকৈ অপ্ৰিয় সত্যটো এয়ে যে ছবিৰ ভূমিকা আজি পৰ্যন্ত হৈ ৰৈছে কেৱল সাজ-সজ্জাৰ আচবাব হিচাপে, কাকতৰ পৃষ্ঠা এটা দৃষ্টিনন্দন কৰি তোলাৰ ওপৰিঞ্চি সমল ৰূপে নিজকে পৰিচয় দিয়াত। কিন্তু শিল্প কেৱল ডেকৰেচন মেটেৰিয়েল নহয়। দৃষ্টিনান্দনিকতা শিল্পৰ একমাত্ৰ চৰ্ত নহয় (আচলতে কোনো চৰ্তয়েই নহয়)। আৰু অলপ বহলাই নিলে, ঠিক 'সুখপাঠ্যতা' যেনেকৈ কবিতাৰ প্ৰথম চৰ্ত নহয় (আচলতে কোনো চৰ্তয়েই নহয়)। কিন্তু নিজৰ অৱস্থান আৰু পৰিস্থিতিৰ সাপেক্ষে ইলাষ্ট্ৰেচনে (অথবা অলপ বহলাই ইলাষ্ট্ৰেচন-ধৰ্মী শিল্পই) শিল্প আৰু ডিজাইনৰ মধ্যৱৰ্তী অৱস্থান এটাত নিজৰ পৰিচয় দিবলৈ বাধ্য। এতিয়া ডিজাইন শব্দটো আহি পৰাত কথাখিনি বুজিবলৈ অলপ সহজো হ'ল, অলপ জটিলো হ'ল। শিল্প আৰু ডিজাইনৰ পাৰ্থক্যটো কি? শিল্প ডিজাইন নহয় নে ডিজাইন শিল্প নহয়? বুজিবলৈ অসুবিধা হ'ব নালাগে যে শিল্প বুলি এই লেখাত মূলত: সুকুমাৰ কলা বা চাৰু কলাৰ ফালেই ইংগিত কৰা হৈছে। ডিজাইন আৰু চাৰুকলাই বহুখিনি উপাদান আৰু ধৰ্ম উমৈহতীয়াকৈ বহন কৰি চলিলেও ডিজাইনৰ প্ৰাথমিক সংজ্ঞাই কয় যে ই সকলো সময়তে কিবা নহয় কিবা এটা উদ্দেশ্য সিদ্ধি কৰে। চকী এখনৰ ডিজাইন মানে তাত কাটি উলিওৱা ফুল পাতৰ নক্সাক নুবুজায়। বুজায় চকীখনকেই। কেনেকৈ চাৰিটা খুটাৰ ওপৰত চকীখন থিয় হৈ আছে, আৰু কেনেকৈ চকীখন মানুহ এজন বহিবৰ বাবে উপযুক্ত। চকী এখনত বহাৰ লগে লগেই যদি মানুহ এজন ধুপুচকৈ সৰি পৰে তেনেহ'লে যিমানেই কাৰুকাৰ্য-খচিত নহওক লাগিলে চকীখনৰ ডিজাইন ভাল বুলিব পৰা নাযাব। মানে এই কথাটো স্পষ্ট হ'ল যে অলংকৰণ কাৰুকাৰ্যই ডিজাইন নহয়।

ইলাষ্ট্ৰেচন-ধৰ্মী বা ইলাষ্ট্ৰেটিভ বুলোঁতে ডিজাইন আৰু অলংকৰণ (Ornamentation) দুয়োটা শব্দই আহি সোমালেহি। এহাতে ই প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়ে যে ই আন কিবা এটাক ব্যাখ্যা কৰিব, সেয়ে ব্যাখ্যাচিত্ৰ। অন্যহাতে একে সময়তে আমাৰ কাকত আলোচনীৰ পাত লুটিয়াই যি দেখা পাওঁ সেয়া হ'ল ই পাঠকৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰাৰ দায়িত্ব লয়, সেই হিচাপেৰে ই অলংকৰণ। শিল্পকলা হিচাপে ছবি এখনৰ অৱস্থান কিন্তু ইয়াৰ পৰা অনেক দূৰত। বৰঞ্চ এটা ব্যাখ্যাই কয় যে শিল্পকলাৰ কোনো ব্যৱহাৰিক উদ্দেশ্য থাকিব নালাগিব। ১৯১৭ চনৰ মাৰ্চেল ডুচ্যঁৰ সেই 'কুখ্যাত' মূত্ৰাগাৰটোলৈ মনত পেলাওক য'ত তেওঁ বজাৰৰ পৰা মূত্ৰাগাৰ এটা কিনি আনি ছদ্মনামেৰে ছহী এটা কৰি এইটোৱেই মোৰ শিল্পকৰ্ম বুলি কলাবিথীকাত প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ বিচাৰিছিল। মূত্ৰাগাৰটো আছিল ইতিমধ্যেই যান্ত্ৰিকভাবে উৎপাদিত এটা ব্যৱহাৰ্য সামগ্ৰী। যেতিয়ালৈকে তাক ব্যৱহাৰৰ সম্ভাৱনা আছিল তেতিয়ালৈকে সি কেৱল এটা ব্যৱহাৰ্য বস্তু। যি মুহূৰ্ততে তাৰ ব্যৱহাৰৰ উপযোগীতাখিনি বিলোপ কৰা হ'ল তেতিয়াহে তাক শিল্প বুলিব পৰা হ'ল। মূত্ৰাগাৰ আৰু ব্যৱহাৰ্যতাৰ প্ৰসংগতে মনলৈ অহা আন এটা উদাহৰণ দি থওঁ। ২০১২ চনত গুৱাহাটী মহানগৰৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত পষেকযোৰা এলানি 'পাব্লিক আৰ্ট আৰু পাৰফৰমেন্স'-ৰ আয়োজন কৰা হৈছিল। সেই সময়তে গুৱাহাটীৰ অংগ নৰ্থ-ইষ্ট নামৰ সমূহ (collective) এটাই আমবাৰী, পল্টনবজাৰ আদি কেন্দ্ৰীয় ঠাইখিনিত কিছুমান ৰাজহুৱা পেচাবঘৰ সংস্থাপন কৰিছিল। কলপটুৱা, তামোলৰ ঢকুৱাৰ দৰে সহজে প্ৰাপ্ত প্ৰাকৃতিক উপাদানেৰেই তেওঁলোকে ৰাতিটোৰ ভিতৰতে সকলো সৰঞ্জাম তৈয়াৰ কৰি তেৰ নে পোন্ধৰটামান স্থানত তেনেকুৱা অনুষ্টুপ পেচাবঘৰ সংস্থাপন কৰিছিল। ৰাতিপূৱাই সেইখিনি দেখি বাটৰুৱা অবাক। কিন্তু পেচাবঘৰলৈ সোমাই মানুহে দেখে যে সেইখিনি পেচাবঘৰেই হয়, কিন্তু পেচাব কৰিবৰ বাবে উপযুক্ত নহয়। সেই সময়ত "অংগ সমূহ"ৰ শিল্পী সকলৰ ভাষ্য আছিল যে- আমি এইখিনি শিল্প হিচাপেহে যিহেতু সংস্থাপন কৰিছোঁ, আমি বিচাৰোঁ মানুহে আহি চাবহে পাৰিব, কিন্তু ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰিব।               

ব্যৱহাৰযোগ্যতা বা প্ৰায়োগিক দিশ সমূহ পৰিহাৰ কৰি শিল্পই ইয়াৰ নিজৰ প্ৰয়োজনীয়তা অন্য এটা নন্দনতত্বৰ স্তৰত সাব্যস্ত কৰিবলৈ বিচাৰে। মানৱীয় আৱেদন, অনুভূতি আদিবোৰ দিশতো আছেই, তাৰ লগে লগে ই জন্ম দিব খোজে একধৰণৰ চিন্তন প্ৰক্ৰিয়াৰ, এটা বাগধাৰাৰ। শিল্পৰ মাজত নিহিত থকা সেই বিৰাট সম্ভাৱনীয়তাক সংকুচিত কৰি তাক কেৱল ব্যাখ্যাচিত্ৰ হিচাপে গ্ৰহণ কৰাতো নিশ্চয় সজ কথা নহ'ব।

কিন্তু শিল্পক তাৰ ব্যৱহাৰিক দিশখিনিৰ পৰা উন্মুক্ত কৰিবলৈ বিচৰাটো এটা আধুনিকতাবাদী প্ৰপঞ্চ বুলিব পৰা যাব নেকি? কাৰণ আমাৰ সমস্ত শৈল্পিক ঐতিহ্যই দেখোন ইলাষ্ট্ৰেচনধৰ্মী। পুথিচিত্ৰসমূহ আচলতে একো একোটা কাহিনীৰ ব্যাখ্যাচিত্ৰ। সমগ্ৰ বিশ্বতে সমাদৃত প্ৰাক ৰেণেছাঁ যুগৰ গোটেইখিনি দৃশ্যগত উপাদানেই আচলতে ব্যাখ্যা-সূচক। আৰু এঢাপ আগুৱাই প্ৰশ্ন কৰিব পাৰি কোনখিনি ছবিনো ব্যাখ্যাসূচক নহয়? যিকোনো দৃশ্যমান উপস্থিতিয়েই দেখোন কিবা নহয় কিবা কাহিনী একোটা কয়। একক ব্যক্তিবিশেষৰ মুখাবয়বে যেনেকৈ কিবা এটা ক'বলৈ বিচাৰে, নিসৰ্গ দৃশ্য এটায়েও কাহিনী এটা ব্যক্ত কৰিবলৈকে বিচাৰে। কেৱল যে নেৰেটিভ বা বৰ্ণনাধৰ্মী দৃশ্য-শৃংখলা এটাইহে যে কাহিনী কয় তেনেতো নহয়। তেনেহ'লে যিকোনো ধৰণৰ দৃশ্যগত নিৰ্মাণ, বা সকলো ধৰণৰ শিল্পকেই কিহবাৰ নহয় কিহবাৰ ইলাষ্ট্ৰেচন বুলি সামৰি থ'ব পৰা যাব নেকি? এইখিনি কথাই আলোচনাৰ পৰিসৰ বহল কৰি নিব আৰু অন্যত্ৰ আলোচনাৰ প্ৰয়োজন হ'ব।

কিন্তু বিশেষকৈ চিত্ৰশিল্পৰ ন-শিকাৰু সকলে পাঠগ্ৰহণ কৰোঁতে লে'-আউট এটা কৰোতেই ছবিখন খুব বেছি ইলাষ্ট্ৰেচনধৰ্মী হৈ গৈ আছে নেকি এই সন্দহটোৰ সন্মুখীন হয়। সহজভাবে বুজিবলৈ হ'লে ইলাষ্ট্ৰেচনধৰ্মী হোৱাৰ অসুবিধাটো হ'ল এয়ে যে দৃশ্যগত মাধ্যম হিচাপে চিত্ৰ এখনৰ কাম হ'ল দৃশ্যগত ৰূপটোৰেই যিমান দূৰ সম্ভৱ সংযোগ স্থাপন কৰাটো যিটোত ইলাষ্ট্ৰেচনধৰ্মীতা এটা আসোঁৱাহ। ছবি এখন চাই কিবা এটা অনুভৱ কৰাটোতকৈ যদি তাৰ আনুসংগিক কাহিনীবোৰেহে আহি ভীৰ কৰেহি সেয়া নিশ্চয় দৃশ্যগত আবেদনৰ বাবে এটা নেতিবাচক দিশ। অসমৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত এইখিনি কথালৈ বিশেষভাবে মন দিয়াটো উচিত। কাৰণ, কেৱল অসমীয়া ভাষা আৰু সাহিত্যই যে আলোচনীকেন্দ্ৰিক তেনে নহয়, পৰ্যাপ্ত কলা-বিথীকা আৰু সংগ্ৰহশালা নথকাত আৰু সৰ্বোপৰি নিয়মিত ছবি চোৱাৰ এটা অভ্যাস নথকাৰ ফলত কাকত-আলোচনীৰ ইলাষ্ট্ৰেচনৰ জৰিয়তেই আমাৰ দৃশ্যগত সংবেদনশীলতাখিনিয়েও গা কৰি উঠে। ছবি এখনক কেৱল ছবিৰ মৰ্যাদাৰে চোৱাৰ অভ্যাসটো সেয়েহে আমাৰ মাজত এতিয়াও গা কৰি উঠিবগৈ পৰা নাই। ছবিখন চোৱাৰ আগেয়েই সেয়েহে ইয়াৰ মানে বা অৰ্থটোনো কি, কি বুজাব খোজা হৈছে আদিবোৰ প্ৰশ্নই ভীৰ কৰেহি। আৰু কাহিনীটো বুজি ল'লেই দ্ৰষ্টা তৃপ্ত, নুবুজিলেই পয়মাল। এনে পৰিস্থিতিত আমি বাৰে বাৰি দোহাৰিবৰ প্ৰয়োজন আছে যে ছবিখনক প্ৰথমতে কেৱল ছবি হিচাপেই চাবলৈ শিকাটো অধিক জৰুৰী। অন্যথা কোনো শিল্পকেই সেই মাধ্যমটোৰ মাধ্যমগত মৰ্যাদাৰ চকুৰে চাবলৈ আমি অপাৰগ হৈ ৰ'ম। ছবিক সাহিত্যৰে, নাটকক সাহিত্যৰে, চিনেমাক সাহিত্যৰে ব্যাখ্যা কৰি গৈ থাকিলে আমি আৰু আগুৱাব নোৱাৰিম। এই সময়ত চৰ্চাৰ শিখৰত থকা ৰীমা দাসৰ "ভিলেজ ৰকষ্টাৰ্ছ" চিনেমাখনৰ প্ৰতি ৰাজহুৱা স্তৰৰ প্ৰতিক্ৰিয়াখিনিয়েও এই একেটা সমস্যাৰেই ইংগিত দি আছে। চিনেমাখনক এখন চিনেমা হিচাপে তাৰ চিনেমেটিক ভাষাৰেই অনুধাৱণ কৰাৰ পৰিৱৰ্তে 'অসমৰ গ্ৰাম্য-জীৱনৰ ছবি তুলি ধৰা হৈছে', 'দাৰিদ্ৰ্য পীড়িত এটা পৰিয়াল দেখুওৱা হৈছে' আদি ধৰণেৰে বাৰে বাৰে পতিয়ন নিয়াবলৈ চেষ্টা কৰা হৈ আছে যেন চিনেমাখন চিনেমা নহয়, অন্য কিবা কাহিনী এটাৰ বা পৰিস্থিতি এটাৰ ইলাষ্ট্ৰেচন বা ব্যাখ্যাচিত্ৰ মাত্ৰ। সেই সূত্ৰেই সেই ব্যাখ্যাত ক'ত কি কেৰোণ ৰৈ গৈছে, পোহৰ আৰু শব্দৰ সমস্যা, কাহিনী কথনৰ ধাৰাবাহিকতাৰ সমস্যা আদিবোৰ মানুহে খুঁতিনাতি মাৰি চাবলৈ লৈছে। যেনিবা সেইখন যে সৰ্বাংগসুন্দৰ এখন স্বয়ংসম্পূৰ্ণ চিনেমা সেইটো মানি ল'বলৈ আমি অপাৰগ। এইটো এটা সমস্যা।   

সমুদ্র কাজল শইকীয়া

Rajya Sabha Television (RSTV),

3rd Floor, Talkatora Stadium Annexe Building, New Delhi – 110001

email: kankhowa@gmail.com, mobile: +91 9811375594