পেখু পেখু (চল্লিছ): Gaze(২): মোৰ দৃষ্টিত তুমি ধৰা পৰিলা

["দৈনিক অসম"ৰ দেওবৰীয়া চ'ৰাত প্ৰকাশিত, ২১ জুলাই, ২০১৯]
“Whoever fights monsters should see to it that in the process he does not become a monster. And if you gaze long enough into an abyss, the abyss will gaze back into you”.

Friedrich Nietzsche, “Beyond Good and Evil” (1886), aphorism 146.

১)

"কেলৈ আছা চাই, তুমি চাই থাকিলে দেহা মোৰ মৰহি যায়" বুলি বিহুগীতত আছে। তুমি চাই থাকিলে মোৰ দেহা মৰহি যাব যদি পাৰে তেনেহ'লে সেই চাই থকাটো এটা নিষ্ক্ৰিয় কাৰবাৰ  হ'ব নোৱাৰে। এটা চাৱনিয়ে যাক চাই থকা হয় তাৰ ওপৰত ক্ৰিয়া কৰি থাকিব পাৰে, কৰিও থাকে অহৰহ। আমি আগতে কৈ অহাৰ দৰে যাক চাই থকা হয় সিও ওলোটাই চাই থাকোঁ‌তাক চাই থকাটো সম্ভৱ বুলি মানি ল'লে উভয় পক্ষই উভয় পক্ষৰ ওপৰত নিৰন্তৰ প্ৰভাৱশালী বুলি আমি ধৰি ল'বলৈ বাধ্য। সাংস্কৃতিক উপাদানৰ নিৰ্মাণ আৰু উপভোগ প্ৰক্ৰিয়াত এইখিনি কথা অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ। “Actors Prepare” নামৰ লেখাত অনুৰাধা কাপুৰে উল্লেখ কৰা এষাৰ কথা সেয়েহে আমি বাৰে বাৰে মনত পেলাবলৈ বাধ্য হওঁ যে সাংস্কৃতিক উপাদান এটাই ইয়াৰ দৰ্শকৰ ৰুচি অভিৰুচিকহে যে গঢ় দি লয় তেনে নহয়, বৰঞ্চ একেটা সময়তে দৰ্শকৰ আশা-আকাংক্ষাও শিল্প কৰ্ম এটাৰ চৰিত্ৰ নিৰূপণৰ কাৰক হৈ ৰয় (As an artifact the body constructs its viewers (and their expectations), while viewers' expectations construct a body's contours...)।

ডমিয়েৰ (Daumier)-ৰ ছবিত দৰ্শকৰ উপস্থিতি

চকুৰ চাৱনি এটাৰ আঁ‌ৰত থকা মনস্তত্ব, সামাজিক পটভূমি, শ্ৰেণী বা গোষ্ঠীগত পৰিচয়ে আনি দিয়া বিষয়ী অৱস্থান আদিৰ সকলো প্ৰসংগ টানি অনাৰ পিছত মাৰ্গাৰেট অ'লিনে (Margaret Olin) তেওঁৰ 'Gaze' নামৰ ৰচনাত যিখিনি কথাৰে মোখনি মাৰিছেগৈ সেয়া হৈছে একোটা মানৱীয় সম্পৰ্ক। গে'জ হিচাপে চাৱনি এটাৰ যি দুটা দিশ অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ ৰয় সেয়া হ'ল, চাৱনিটো কেৱল এটা ভৌতিক বা দৈহিক ঘটনা হৈ নাথাকি এটা মনোবৃত্তিলৈ পৰিণত হয়। এটা চাৱনি এটা ধাৰণা, এটা মনোবৃত্তি। আনটো হ'ল আপুনি যে আনলৈহে চাব পাৰে বা আনে আপোনালৈ চাব পাৰে সেয়া নহয়, বৰঞ্চ আপুনি নিজে নিজলৈকো চাই থাকিব পাৰে। এনেবোৰ কাৰণতে শিল্পত ‘চাৱনি’ একোটাৰ উপস্থাপন বা প্ৰতিৰূপায়ন কাহানিও বৰ সহজ কথা হৈ থকা নাই।

ডমিয়েৰ (Daumier)-ৰ ছবিত দৰ্শকৰ উপস্থিতি

২)

টুলোজ লট্ৰেকৰ ছবিত পৰিৱেশন শিল্পৰ আধাৰিত দৃশ্যায়ণ আৰু অভিনেতা আৰু দৰ্শকৰ মধ্যৱৰ্তী সম্পৰ্কৰ কথা এই "পেখু পেখু" শিতানতে লিখিছিলোঁ এবছৰৰ আগেয়ে, “অতীত আৰু ভৱিষ্যতৰ মাজৰ এডাল সৰু ৰেখাৰ ওপৰত মোৰ অৱস্থান” (দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ২৯ জুলাই, ২০১৮)। ফ্ৰান্সৰ ঊনবিংশ শতিকাৰ সাংস্কৃতিক পৰিমণ্ডলৰ বিভিন্ন ঘটনা আৰু পাৰ্শ্বজ্যোতিক উপজীৱ্য কৰি অগণিত কাম কৰি যোৱা আনজন শিল্পী আছিল অ'নৰে ডমিয়েৰ (Honoré Daumier, ১৮০৮-১৮৭৯)। ডমিয়েৰ এলিট শিল্পীমণ্ডলৰ চক্ৰটোৰ পৰা ওলাই আহি বাতৰি কাকতৰ কাৰ্টুন আৰু কেৰিকেচাৰৰ চৰ্চাৰে শিল্পক এটা বহল পৰিসৰলৈ লৈ আনিছিল। সেই সূত্ৰেই সমাজত শ্ৰেণীগত বৈষম্যৰ দিশবোৰৰ প্ৰতি ডমিয়েৰ আছিল অত্যন্ত সচেতন। এই শ্ৰেণী অৰ্থনৈতিক শ্ৰেণীতো হয়েই, তাৰ লগতে সাংস্কৃতিক পৰ্যবেক্ষণৰ কেনন বা নিয়মানুৱৰ্তীতাই সৃষ্টি কৰা শ্ৰেণীটোৰ চেতনাৰো প্ৰতিনিধি আছিল। সেই সূত্ৰেই এটা সাংস্কৃতিক অৱস্থানৰ পৰা আন এটা অৱস্থানলৈ কেনেকৈ চোৱা হৈ থাকে সেয়া হৈ উঠিল ডমিয়েৰৰ ছবিৰ কেন্দ্ৰীয় বিষয়বস্তু। বিংশ শতিকাৰ শেষাৰ্ধলৈ gaze আৰু spectatorship কথা দুষাৰে গুৰুত্ব পাবলৈ লয় যদিও তাৰ বহু আগতেই এই দুটা বিষয়ক নিজৰ কৰ্মৰ মৰ্মস্থলীলৈ আনিছিল ডমিয়েৰে।

 

ডমিয়েৰ (Daumier)-ৰ ছবিত দৰ্শকৰ উপস্থিতি

অতীজৰে পৰাই সাংস্কৃতিক সৃষ্টিশীলতা বিষয়ক যিকোনো আলোচনা বা পুনৰ-প্ৰতিৰূপায়ণতে কেন্দ্ৰমূলত সততে থাকে স্ৰষ্টা পক্ষ। নাটক এখনৰ কথা পাতিবলৈ গ'লে কোনবোৰ কথা আমাৰ বিষয়বস্তু হৈ উঠে? নাটকখনৰ নাট্যকাৰ, পৰিচালক, কাহিনী কিম্বা অভিনেতাবৃন্দ। আমাৰ মাজত সুলভ কোনোটো আলোচনাৰ ধাৰাতেই নাটকখন কোনে চাই আছে সেইখিনি মানুহ বিষয়বস্তু হৈ নুঠে। যদিও কোৱা হয় দৰ্শক নাট্যপৰিৱেশনাৰ এক অন্যতম উপাদান, বাস্তৱিকতে কিন্তু দৰ্শকক কেন্দ্ৰ কৰি কোনো বাগধাৰাই আমাৰ মাজত গা কৰি উঠা নাই। ডমিয়েৰৰ শিল্প এই ক্ষেত্ৰত এক অনবদ্য উদাহৰণ। ইয়াত মঞ্চ যদি পশ্চাদপটত আছে, ফ'ৰগ্ৰাউণ্ডৰ ফ'কাচ-বিন্দুত আছে মঞ্চায়ণ উপভোগ কৰি থকা দৰ্শকসকলৰ অভিব্যক্তিহে। এনেকৈয়ে শিল্প নিৰ্মাণৰ প্ৰক্ৰিয়াত বস্তু হিচাপে শিল্প, নিৰ্মাতা হিচাপে শিল্পী-ক কেন্দ্ৰত ৰখাৰ পৰিৱৰ্তে ডমিয়েৰৰ ছবিত গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ উঠে- শিল্পৰ পৰ্যবেক্ষণ কৰিবলৈ অহা কনইছাৰ, পৃষ্ঠপোষক, দৰ্শক, সমালোচক, পৰ্যবেক্ষক, সংগ্ৰাহক আদি। শিল্পবস্তুতকৈ শিল্পদৰ্শনৰ পদ্ধতিৰ সহযাত্ৰীসকল ইয়াত বেছিকৈ মূৰ্তমান।

 

ডমিয়েৰ (Daumier)-ৰ ছবিত দৰ্শকৰ উপস্থিতি

৩)

গে'জ শব্দটোৰে যে কথাখিনি কেৱল চকুৰ ৰেটিনাই ধৰিব পৰা ভৌতিক বিম্বতে আৱদ্ধ নাথাকে সেই কথাটো অসমৰ সাম্প্ৰতিক সময়ৰ ঘটনাৰাজিৰ আধাৰত বুজিবলৈ বেছি সহজ। এই সময়ত অসমত বৌদ্ধিক আৰু চিন্তক মহলক ব্যস্ত কৰি ৰখা অন্যতম ঘটনা হ'ল কেইজনমান যুৱকে মিঞা-কবিতা আখ্যা দি লিখা কবিতা কিছুমানৰ প্ৰচলন আৰু তাৰ আঁ‌ত ধৰি চলা এলানি বাক-বিতণ্ডা। কথিত ভাষাত লিখা কবিতা, প্ৰতিবাদী কবিতা কিম্বা কবিতাখিনিক মিঞা কবিতা আখ্যা দিয়া- কোনোটো ঘটনায়েই অকলে ইমান বেছি আলোড়ন তুলিবলৈ সক্ষম নহ'লহেতেন। কিন্তু যাৰ বাবে হঠাৎ তুমুল হৈ চৈ-ৰ সৃষ্টি হ'ল তাৰো কেন্দ্ৰমূলত gaze কিম্বা চাৱনিৰ এটা ভূমিকা আছে। বিগত কেইবাটাও দশকজুৰি চৰ-চাপৰি অঞ্চলত বাস কৰা, এটা বিশেষ ঘৰুৱা ভাষাৰে কথা পতা এইখিনি মানুহ অসমীয়া সাহিত্য আৰু সামাজিক জীৱনত এটা অন্য (other) উপাদান বুলিয়েই চিহ্নিত হৈ আহিছে। ভালেখিনি ব্যক্তিয়ে সৌহাৰ্দ্যপূৰ্ণ এটা পৰিৱেশ সৃষ্টিৰ বাবে কাম কৰি আহিছে য'ত সেইখিনি সম্প্ৰদায়ৰ মানুহৰো বিস্তৰ অৱদান অসমীয়া সাহিত্য আৰু সংস্কৃতিয়ে স্বীকাৰ কৰি লৈছে। কিন্তু তৎস্বত্বেও অসমীয়া কথাবতৰাত সেইখিনি মানুহ সদায়ে দৃষ্টি নিক্ষেপৰ অন্য প্ৰান্তত বিৰাজমান : সেই অন্য-প্ৰান্ত য’লৈ কেৱল দৃষ্টি প্ৰক্ষেপিতহে হ’ব পাৰে। নিজকে অসমীয়া বুলি ভবা এজন ব্যক্তিয়ে সেই সম্প্ৰদায় বা গোষ্ঠীৰ প্ৰতি কেনে দৃষ্টিৰে চাই আহিছে, সেয়ে আছিল ইমান দিনৰ সকলো বাগধাৰাৰ মূল বিষয়। কিন্তু সাম্প্ৰতিক চৰ্চালৈ অহা কবিতাখিনিয়ে এইটোকে সাব্যস্ত কৰিলে যে সেইখিনি মানুহলৈ সমাজৰ গৰিষ্ঠসংখ্যক আৰু প্ৰভাৱশীল ব্যক্তিসকলেহে যে কেৱল চাই থাকিব পাৰে তেনে নহয়, বৰঞ্চ তেওঁলোকেও ওলোটাই চাই থাকিব পাৰে। এই মিঞাকবিতা নামৰ উত্থানটো এটা জটিল বিষয় হৈ উঠিছে আৰু ইয়াক কেন্দ্ৰ কৰি বিভিন্ন ধৰণৰ আশংকাও ব্যক্ত কৰি থকা হৈছে। ইয়াৰ উদ্দেশ্য, ইয়াৰ প্ৰক্ষেপণৰ সময় আৰু নিৰ্বাচিত ক্ষেত্ৰক কেন্দ্ৰ কৰি বাদ বিবাদৰ যি সূত্ৰপাত ঘটিল তাক চমুৱাই আলোচনা কৰাটো সম্ভৱো নহয়, উচিতো নহয়। কিন্তু এই মিঞাকবিতাৰ উত্থানৰ ঘটনাটোৱে যে এটা প্ৰত্যাৱৰ্তিত চাৱনিক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে সেই কথা সঁ‌চা। একেদৰেই আন বিশেষ বিতৰ্কজনক যুক্তি-প্ৰতিযুক্তিলৈ নগৈয়ো এই কথা স্বীকাৰ কৰিব পাৰি যে কোনোদিন কবিতা বা সাহিত্যৰ সৈতে কোনো সম্পৰ্ক নথকা ব্যক্তিয়েও এই কবিতাক লৈ চিন্তিত, উদ্বিগ্ন আৰু ব্যতিব্যস্ত হৈ পৰাৰ মূখ্যতম কাৰণ এয়াই আছিল যে তেওঁলোকে যাক চাই আছে সিও যে চাই থাকোতাজনক ওলোটাই চাই থাকিব পাৰে সেই কথাটোত তেওঁলোক ইমানকালে অভ্যস্ত নাছিল।

 

ডমিয়েৰৰ ছবিত শিল্পৰ দ্ৰষ্টা

ডমিয়েৰৰ ছবিত শিল্পৰ দ্ৰষ্টা

ডমিয়েৰ (Daumier)-ৰ ছবিত দৰ্শকৰ উপস্থিতি

ডমিয়েৰ (Daumier)-ৰ ছবিত দৰ্শকৰ উপস্থিতি

ডমিয়েৰৰ ছবিত শিল্পৰ দ্ৰষ্টা

ডমিয়েৰৰ ছবিত “তৃতীয় শ্ৰেণীৰ যাত্ৰী”

সমুদ্র কাজল শইকীয়া

Rajya Sabha Television (RSTV), 3rd Floor,

Talkatora Stadium Annexe Building, New Delhi – 110001

email: kankhowa@gmail.com, mobile: +91 9811375594