পেখু পেখু (একাশী): মধ্যমেধাৰ দেহবিচাৰ

   ["দৈনিক অসম"ৰ দেওবৰীয়া চ'ৰাত প্ৰকাশিত, ৩১ অক্টোবৰ, ২০২১]

আজি কিছুদিন আগতে সামাজিক মাধ্যমত ‘মধ্যমেধা’ শব্দ (বা শব্দ-যুগল)-ক কেন্দ্ৰ কৰি ভালেখিনি প্ৰতিক্ৰিয়া আমি দেখিবলৈ পাইছিলোঁ। অসমীয়া ভাষাৰ এক অন্যতম গল্পকাৰ তথা সংবাদ মাধ্যমৰো এজন অগ্ৰণী ব্যক্তি মনোজ গোস্বামীৰ মন্তব্য এষাৰৰ পৰাই কথাখিনিৰ আৰম্ভণী। ‘সমাজ, সাহিত্য, ৰাজনীতি, সাংবাদিকতা, সংস্কৃতি ---সকলোতে এতিয়া চূড়ান্ত মধ্যমেধাৰ দপদপনি’ [কথাখিনি Manoj Goswami নামৰ ফে’চবুকৰ প্ৰফাইলৰ পৰা ১২ অক্টোবৰ ২০২১ তাৰিখে আগবঢ়োৱা হৈছিল]। এই ‘মধ্যমেধা’ শব্দটোৰ প্ৰয়োগক লৈ বহুত প্ৰতি-মন্তব্য, ভ্ৰুকূটি আৰু বিসম্বাদ চলিল। মধ্যমেধা বুলিলেই উচ্চমেধা কি? এই প্ৰশ্নটো যেনেকৈ আহিল, এই সময়ৰ সাহিত্য-সংস্কৃতিৰ সৈতে জড়িত বহুলোকে ‘আমি তেনেহ’লে নিম্নমেধাৰ নেকি’ বুলি এটা অৱস্থানৰ পৰাও প্ৰতিক্ৰিয়া প্ৰকাশ কৰিলে। মন্তব্য প্ৰকাশৰ এটা ৰাজনৈতিক উদ্দেশ্য-প্ৰণোদিত দিশ থকে। সেয়া বাৰু আমি অন্যত্ৰ আলচিম। 

শিল্পী- শুভম কাশ্যপ বৰুৱা

এই সমগ্ৰ উদাহৰণটোৱে অসমীয়া ভাষাত পৰিভাষা নিৰ্মাণৰ সমস্যাটোকেহে উদং কৰি দেখুৱালে। 

মধ্যমেধা- এই কথাষাৰৰ প্ৰথমভাগ ‘মধ্য’-ত মন দি এচামে নিম্ন কি উচ্চ কি এনে বিতৰ্কৰ সূত্ৰপাত কৰিলে যেনেকৈ, আন এচামে পাছৰ ভাগ ‘মেধা’ মানে কি ‘মেৰিট’ নেকি বুলিও অন্য এক ধাৰাৰ বিতৰ্কৰ উত্থান ঘটালে। এইখিনিতেই আমাৰ সাংস্কৃতিক পৰিমণ্ডলত শব্দ একোটাৰ পাৰিভাষিক প্ৰয়োগৰ অকৃতকাৰ্যতাৰ উমান আমি পাব পাৰোঁ। আমাৰ বিচাৰেৰে ‘মধ্যমেধা’ এটা সাধাৰণ শব্দ নহয়, বৰঞ্চ এটা পৰিভাষা। পৰিভাষা (term) হোৱাৰ লগে লগে শব্দ এটাই সাধাৰণ বৈয়াকৰণিক অৰ্থৰ সীমাৰ পৰা কেতিয়াবা উৰ্ধলৈ গৈ আৰু আন কেতিয়াবা ফালৰি কাটি গৈ নিজৰ অন্য সীমা নিৰ্দ্ধাৰণ কৰি লয়। তেতিয়া আৰু তাৰ আভিধানিক কিম্বা বৈয়াকৰণিক অৰ্থবোৰত লাগি থকাৰ কোনো মানে নাথাকে। 

শিল্পী- শুভম কাশ্যপ বৰুৱা

আমি যিমানদূৰ বুজিছিলোঁ ‘মধ্যমেধা’ শব্দটো ইংৰাজী ভাষাৰ mediocre আৰু mediocrity-ৰ অসমীয়া ৰূপান্তৰ আছিল। মধ্যমেধা হয়তো আপুনি অসমীয়া কোনোখন অভিধানতেই নাপাব। তথাপিও আভিধানিক অৰ্থ ইয়াৰ যি ওলাবগৈ পাৰে, ইংৰাজী শব্দটোৰো একেই আভিধানিক (আকৌ কৈছোঁ ‘আভিধানিক’) অৰ্থ ওলাবগৈ। অৰ্থটো মধ্যমীয়া। মধ্য কেতিয়া থাকিব? যেতিয়া উচ্চ আৰু নিম্ন থাকিব, নহয়নে? উচ্চ-নিম্নৰ অৱস্থান নাথাকিলে কিহৰ সাপেক্ষে মধ্য বা মাধ্যমে স্থিতি ল’বগৈ? এয় হ’ল সাধাৰণ তাৰ্কিক যুক্তি। কিন্তু কথাখিনি যথাৰ্থতে তেনে নহয়। ইংৰাজীত mediocre শব্দটো স্বতন্ত্ৰ। ই সকলো সময়তে উচ্চ আৰু নিম্ন দুটা অৱস্থানৰ ওপৰত আস্থাশীল হৈ অৱস্থান নকৰে। তাতোকৈ ডাঙৰ কথা, মধ্য বোলোঁতে আক্ষৰিক অৰ্থৰ মধ্যটো ইয়াত বুজোৱা হোৱাই নাই। এই মধ্যটোৱেই কেতিয়াবা উচ্চ হ’ব পাৰে, কেতিয়াবা নিম্ন হ’ব পাৰে। ইয়াৰ অৱস্থানৰ বাবে আন কিবা এটা উচ্চ আৰু আন কিবা এটা নিম্নৰ প্ৰয়োজন নাই। সেইকাৰণেই কওঁ, শব্দ এটাই যেতিয়াই পৰিভাষাৰ ৰূপ লয়, তেতিয়াই সি বহুব্ৰীহি হৈ পৰে। আভিধানিকতাৰ পৰা ফালৰি কাটি সি তাৰ অন্য ইপ্সিত অৰ্তহহে প্ৰকাশ কৰিবলৈ বেছিকৈ আগ্ৰহী। 

শিল্পী- শুভম কাশ্যপ বৰুৱা

এটা সাযুজ্য টানি আনিবলৈকে যদি হয়, তেন্তে এটা শব্দলৈ মনত পেলাওক- ‘মধ্যবিত্ত’। মধ্যবিত্ত মানেই হৈছে এচাম উচ্চবিত্ত আছে আৰু তাৰ বিপৰীতে আন এচাম নিম্নবিত্ত আছে, আৰু এই দুই মেৰুৰ মাজত যাৰ অৱস্থান সেয়ে মধ্যবিত্ত। এয়ে আভিধানিক, বৈয়াকৰণিক, যৌক্তিক, তাৰ্কিক। কিন্তু এটা বাগধাৰাত যেতিয়া মধ্যবিত্ত শব্দটো এটা পৰিভাষা হৈ যায়, তেতিয়া সি আৰু উচ্চবিত্ত কিম্বা নিম্নবিত্ত-ৰ আখ্যা কিম্বা ব্যাখ্যাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ নাথাকেগৈ। ধৰক এজন সমাজ বিশ্লেষকে ক’লে (আজিৰ পৰা বিছ বছৰৰ আগতে ক’লে), ‘অসমত প্ৰকৃতাৰ্থত উচ্চবিত্তৰ মানুহ নাই বুলিলেই হয়’। তাৰ বাবে তেওঁৰ বহুত যুক্তি আছে, আমিও পতিয়ন গ’লোঁ : বাৰু সঁচা অৰ্থত অত্যন্ত আঢ্যৱন্ত অসমীয়া মানুহ কেইঘৰনো আছে! আকৌ তেখেতে ক’লে, সঁচা অৰ্থত দুখীয়া মানুহো অসমত নাই। হয়তো! অমিতা এটা খাই গুটিবোৰ দলি মাৰি দিলেই সেইখিনিতে অমিতা গছ এজোপা হয়। একো নথকা মানুহ এঘৰত অমিতা এজোপা হ’লেও আছে। সঁচা অৰ্থত ভোকত অসমীয়া মানুহ মৰাৰ নজিৰ নাই, সেই হিচাপেৰে ‘সৰ্বহাৰা’ আৰু ভোকত মৰা অসমীয়া মানুহ পাবলৈ টান। অকাট্য যুক্তি। মানি ল’লোঁ। তাৰ পিছত একেজন লেখকে ক’লে সকলো অসমীয়া মানুহেই ‘মধ্যবিত্ত’। এই শেষৰ কথাষাৰ আপুনি মানিবলৈ এতিয়া বাধ্য। এইখিনি মানি চলোঁতে আপুনি মধ্যবিত্ত মানে উচ্চবিত্ত আৰু নিম্নবিত্ত থাকিবই লাগিব বুলি আকোৰগোঁজ হৈ বহি থাকিলে নিসিঁজে। এতিয়া মাহে ডেৰ লাখ দৰমহা পোৱাজনো মধ্যবিত্ত, মাহে কোনোমতে চাৰি হেজাৰ পোৱাজনো মধ্যবিত্ত। মধ্যবিত্ত শব্দটো তাৰ পিছত এনেকুৱা হ’লগৈ যে, তাৰ মাজত সোমাই থকা মধ্য-টোও আৰু মধ্য হৈ নাথাকিল, বিত্ত-টোৰো আৰু কোনো বিত্তীয় লেনদেন হৈ নাথাকিল। ই হৈ উঠিল একধৰণৰ মানসিক অৱস্থান বা সামাজিক অৱস্থান। এতিয়া মধ্যবিত্ত আৰু এটা আভিধানিক শব্দ হৈ থকা নাই, ই হৈ উঠিছে এটা পাৰিভাষিক প্ৰয়োগ।

ছবি ইণ্টাৰনেটৰ পৰা সংগৃহীত

 

মধ্যমেধা আৰু মধ্যবিত্ত- এই দুই পৰিভাষাৰ ৰজিতাখিনি যুক্তিসংগত এইকাৰণেই যে, কোনেও মধ্যবিত্ত হ’বলৈ ভাল নাপায়, কোনেও মধ্যমেধাৰ হ’বলৈ ভাল নাপায়। কিন্তু এই ‘মধ্য’টো মধ্যবিত্তৰ আৰু এই একেটা ‘মধ্য’য়েই মধ্যমেধাৰ আটাইতকৈ সুচল-সুবিধাৰ ঠাই (comfort zone)। মধ্যবিত্তৰ চৰিত্ৰ এয়ে যে ওপৰে-তলে সকলোতে আপোচ কৰোঁতেই জীৱনটো যায়, মধ্যমেধাৰো কাহিনী ঠিক একেটাই। মধ্যবিত্তয়ো আনৰ সন্মুখত নিজকে দেখুৱাবলৈ যাওঁতে- নিজকে উচ্চ বুলি দেখুৱাবলৈ চেষ্টা কৰে, মধ্যমেধায়ো ঠিক একেটা কামকেই কৰে। যেনিবা তেওঁতকৈ শ্ৰেষ্ঠ আন কোনো নাই। কিন্তু সময়ত আকৌ, মইনো আৰু কোন আমি দুখীয়া মানুহ বুলি সেই একেজন(নী) মধ্যবিত্তয়েই যেনেকৈ স্থিতি সলনি কৰে, মধ্যমেধায়ো তাকেই কৰে- ‘মই আকৌ কবি নহয় দেই’, ‘মই আকৌ ছবি নুবুজোঁ দেই’, ‘আমি হ’লোঁ সাধাৰণ পাঠক মাত্ৰ’ এইবোৰ কৈ। এই মধ্যবিত্তক নিজৰ অৱস্থানৰ বাবে কোনো উচ্চ বা নিম্নৰ প্ৰয়োজন যেনেকৈ নাই, এই মধ্যমেধাকো কোনো উচ্চ কিম্বা নিম্নৰ প্ৰয়োজন নাথাকে।    

ছবি ইণ্টাৰনেটৰ পৰা সংগৃহীত

শব্দ কিছুমান বুজিবলৈ কেতিয়াবা অলপ সময় লাগে। অলপ ব্যক্তিগত কথা কওঁ। আগতেও কৈছোঁ হয়তো। এবাৰ সমালোচনাত্মক ৰচনাৰ শ্ৰেণীকোঠাত নিজে সাংঘাতিক কিবা এটা কৰিছোঁ বুলি ভাবি কাকত এখন পাঠ কৰিলোঁ। পৰিৱেশনৰ অন্তত কিছু প্ৰশ্নোত্তৰ হ’ল। আমাৰ শিক্ষকে টিপ্পনি কৰিলে- আমাৰ লেখা হেনো ‘ইডি’অ’চিনক্ৰেটিক’ (Idiosyncratic)। প্ৰথমতে বুজি নাপালোঁ শব্দটোৰ মানে কি। তাৰ পিছত দুদিনমানলৈকে অলপ গৰ্বত ওফন্দি থাকিলোঁ ইয়াক এটা প্ৰশংসা বুলি ভাবি। কাৰণ ইডি’অ’চিনক্ৰেটিক শব্দটোৱে যি বুজায় যি হ’ল কিবা এটা একক, স্বতন্ত্ৰ, স্বকীয় ইত্যাদি। অসমৰ লেখা-মেলাৰ জগতৰ অভিজ্ঞতাৰে সেয়া ভাল বুলিয়ে বুজিলোঁ, আৰু ধৰি ল’লোঁ কিবা এটা বাজিমাৎ কৰি দিলোঁ চাগৈ। সেই দুদিনমানৰ পিছৰ পৰা এতিয়া গোটেই জীৱন সেই ঘটনাটোকলৈ লজ্জানত হৈ ৰওঁ। সাংঘাতিক একক, স্বকীয় বা ব্যতিক্ৰমী হোৱাটো সকলো ক্ষেত্ৰতে, বিশেষকৈ গৱেষণা বা বিদ্যায়তনিক কামত বৰ ভাল কথা নাছিল। কিছুমান পদ্ধতি (method) যেনেকৈ থাকে, তাৰ পদ্ধতিবিধিও (methodology) তেনেকৈয়ে থাকে। এতিয়াও বুজিবলৈ থাকি গ’ল, মোৰ লেখাক ইডি’অ’চিনক্ৰেটিক বোলাটো এটা প্ৰশংসা আছিল নে আছিল এটা বোন্দাচৰ!   

পৰিশেষত, মনোজ কুমাৰ গোস্বামীয়ে উল্লেখ কৰা ‘মধ্যমেধা’ কথাষাৰৰ মানে আছিল mediocrity। তাকে গ্ৰহণ নকৰি তাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ‘তেন্তে উচ্চমেধা কি’, ‘তেন্তে নিম্নমেধা কি’ ধৰণৰ যি আলোচনাখিনি উঠিল, সেই আলোচনাখিনিয়েই আছিল মধ্যমেধাৰ আলোচনা। গোস্বামীৰ কষ্ট লাঘৱ হ’ল : আমি মধ্যমেধাৰেই হয়। সদ্যহতে কথা শেষ।

সমুদ্ৰ কাজল শইকীয়া

Email: kankhowa@gmail.com, mobile: +91 9811375594