পেখু পেখু (পঞ্চাছ) : ভোগালীৰ বতৰত শিল্প খাওঁ আহক

["দৈনিক অসম"ৰ দেওবৰীয়া চ'ৰাত প্ৰকাশিত, ১৯ জানুৱাৰী, ২০২০]

“Food is an important aspect of how we document ourselves and our lives, even though it is very mundane,” - Valery Jung Estabrook

লেইলা নাডিৰ আৰু কেৰী পেপাৰমিণ্টৰ “Microbial Selfies”-ৰ অংশবিশেষ

খাদ্যই জীৱন। খাদ্য গেলি যায়। এই জীৱনো সদায়ে একেদৰে নাথাকে। ভোগালীৰ ভেলাঘৰ মাথোঁ এৰাতিৰ সাধু। খাদ্যৰ ৰন্ধনপ্ৰক্ৰিয়াটো এটা পাৰফৰমেন্স। খাদ্যৰ পৰিৱেশনটো এটা পাৰফৰমেন্স। খাদ্য ভোগ কৰাটোও এটা পাৰফৰমেন্সেই।

এতিয়া ভোগালীৰ বতৰত ভোক, ভোগ আৰু বস্তু সম্পৰ্কে অলপ ভাবিবলৈ লৈ মনত পৰিল পিটাৰ চুমান (Peter Schumann) নামৰ পুতলা-পাৰফৰমেন্সৰ শিল্পীজনে পাওৰুটিৰ খাদ্য পৰিৱেশনৰ সৈতে পুতলাবোৰৰ থিয়েটাৰ নিৰ্মাণ কৰিছিল আৰু তেওঁৰ Bread and Puppet Theater ১৯৬৩ চনত প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। খোৱাবস্তুৰে সৈতে পুতলা? কিয়? যুক্তিটো আছিল, আমাৰ দেহটো যেনেকৈ আমি খোৱা খাদ্যখিনিৰেই নিৰ্মিত হৈ গৈ থাকে, যদি এই পুতলাখিনিৰো প্ৰাণ থাকিবলৈ হয়, সিহঁতৰ শৰীৰ আৰু পৰিৱেশনবোৰোবোৰো খাদ্যবস্তুৰে নিৰ্মিত হোৱাটো যুক্তিসংগত। খাদ্যবস্তুক শিল্পৰ বিষয়বস্তু হিচাপেই কেৱল নহয়, খাদ্যক শিল্পনিৰ্মাণৰ উপাদান বা সমল বা বস্তু হিচাপে ব্যৱহাৰৰ ইতিহাসো অত্যন্ত প্ৰাচীণ আৰু আজিৰ তাৰিখতো ইয়াৰ নতুন নতুন যুক্তিসংগত প্ৰয়োগ ঘটি আহিছে।

পিটাৰ চুমানৰ Bread and Puppet Theatre 

সত্যাসত্য নাজানো, কিন্তু মুখ বাগৰি অহা কাহিনী এটা মতে শ্ৰদ্ধাৰ ভূপেন হাজৰিকাৰ ঘৰলৈ যাওক দেশ জাতি উদ্ধাৰ কৰিবলৈ বিচৰা যুৱক কেইজনমান কিবা পৰামৰ্শ বিচাৰি। ভূপেনদাই তেতিয়া খিছিৰি ৰান্ধি আছিল। আথেবেথে খিছিৰিখিনি পৰিৱেশন কৰি সুধিলে, কেনে হৈছে। সকলোৱে একেমুখে শলাগিলে- অপূৰ্ৱ! তেতিয়া হেনো ভূপেনদাই আটাইকে উধাই-মূধাই গালি ধৰিলে : এই নিমখ নিদিয়া খিছিৰিখিনিকে ভাল বুলিছা, তোমালোকৰ দৰে ভূৱা তোষামোদকাৰীয়ে কি দেশ উধাৰিবা?

Felix Gonzalez Torres-ৰ কাম

এছিয়া আৰ্ট আৰ্কাইভৰ কৰ্মী চাবি আহমেদে ফেলিক্সৰ (Felix Gonzalez-Torres) অত্যন্ত আৱেগিক কাম এটা দেখি আহি আমৰ আগত বৰ্ণনা কৰিছিল। এইডছৰ পৰিণতিত ফেলিক্সৰ প্ৰয়াত সংগী ৰছ (Ross)-ৰ দেহৰ ওজনৰ সমান, এশ পয়সত্তৰ পাউণ্ড মৰ্টনৰ দ’ম এটা তেওঁ কলাবীথিকাৰ কোণা এটাত থৈ দিয়ে (১৯৯১)। প্ৰদৰ্শণীলৈ অহা প্ৰতিজন দৰ্শকে তাৰে একোটাকৈ মৰ্টন তুলি লৈ খায়। এনেকৈয়ে মৃত সংগীজনৰ দেহৰ প্ৰতীকী উপস্থাপনৰ এটা এটা অংশ এজন এজন কৈ বিভিন্ন ব্যক্তিয়ে নিজৰ মাজত সুমুৱাই লৈ যায়। এই কেণ্ডী বা মৰ্টনখিনি সহজেই বজাৰৰ পৰা আনি পুনৰ-স্থাপন কৰিব পৰা। এইখিনিৰ জৰিয়তে এটা দেহৰ বিলুপ্ত অস্তিত্বকো পুনৰ আন আন মানুহৰ দেহত বিলাই দিয়াৰ এটা ধাৰনাৰ লগতে ব্যক্তিজনক অমৰ কৰি ৰখাৰ ধাৰণা এটাও সোমাই আছে। খোৱাৰ মাজেৰে মানুহে উদযাপন কৰে অনন্ত জীৱন আৰু অনন্ত মৃত্যুৰ এটা ধাৰণা।  

কাৰ্ল ৱাৰ্ণাৰৰ খাদ্যৰ লেণ্ডস্কেপ

অসমীয়া সমাজত পৰম্পৰাগত সাংস্কৃতিক অনুষ্ঠানবোৰত এতিয়াও বহুখিনি উপাদান বিদ্যমান যিবোৰেৰে জনজাতীয় সমাজৰ শিল্পচেতনাৰ আভাস কিঞ্চিত হ’লেও পাব পাৰি। পৰম্পৰাগত বিয়া এখনলৈ চালেই দেখিব প্ৰথমৰে পৰাই শেষলৈকে পিঠাগুৰি আৰু চাউলৰ ব্যৱহাৰ প্ৰচুৰ। নিৰাকাৰ ভগৱানৰ উপাসকৰ উপাসনাৰ থাপনাৰ ফালে চালেই দেখিব তামোলৰ থোক, কলৰ থোক। চোতালত কৰা আল্পনাৰো উপাদান পিঠাগুৰি। পৰিৱেশৰ স’তে ৰজিতাখোৱা এইবোৰ উপাদানৰ ব্যৱহাৰিক বুজাপৰা লোকসমাজখনত বিদ্যমান আছিল। চোতালৰ আল্পনা খাবলৈ অহা পোক, পৰুৱা, চৰাই এইবোৰো জীৱনৰ এৰাব নোৱৰা অংগ। শৈল্পিক আৰু সাংস্কৃতিক সৃষ্টিত কোন উপাদানটো ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে সেই কথাৰ গুৰুত্ব এইবোৰ কথায়ে প্ৰতিপন্ন নকৰে জানো?

কাৰাভাজ্জিঅ’ৰ ষ্টিল লাইফ

লাছকাছৰ প্ৰাগৈতিহাসিক যুগৰ শিল্পৰ প্ৰথম প্ৰমাণ-স্বৰূপ গুহাচিত্ৰৰ মূল উপজীব্য আছিল খাদ্য। শৈল্পিক সাধনাৰ এটা প্ৰাথমিক অভ্যাস ষ্টিল লাইফৰ (Still life) চৰ্চাত খাদ্য সামগ্ৰীৰ অংকণৰ এটা পৰম্পৰা প্ৰচলিত আছে। খাদ্যৰ লগত লোভ আৰু আকাংক্ষাৰ যেনেকৈ সম্পৰ্ক আছে, এটা ক্ষণস্থায়িত্বৰ আশংকাও তেনেকৈয়ে আছে। সতেজ শাক-পাচলিখিনিলি চাই এই ধাৰণাটোও মনলৈ আহে যে কাইলৈ এইখিনি নষ্ট হৈ যাব। আগদিনাৰ ভাতসাঁজ পিছদিনালৈ বাহী হৈ যায়। সেয়েহে খাদ্যসামগ্ৰীয়ে বাসনা, হেঁপাহ আৰু ক্ষণভংগুৰতাৰ চিৰায়ত কিছুমান দাৰ্শনিক ভাবনাক সন্মুখলৈ লৈ আনে। Still life ছবি এখনে জীৱনক স্থিৰ কৰি দিব খোজে এটা মুহূৰ্তত। ১৫৯৬ চনৰ কাৰাভাজিঅ’ৰ ফলৰ বাস্কেট ছবিখন এটা মুহূৰ্তত আৱদ্ধ জীৱনৰ ছবি বুলিয়ে চাব খোজে। জীৱনৰ উদযাপনৰ ছবিখনত আপেলটোত থকা দাগটোৱে বাৰে বাৰে আপোনাক মনত পেলাই দিব, এই সুন্দৰ জীৱন সদায় একেদৰে নৰয়। সি যি কি নহওক, বিষয়বস্তুৰ কেন্দ্ৰমূলত খাদ্য নহয়, বৰঞ্চ শিল্পনিৰ্মাণৰ সমল হিচাপে খাদ্য সম্পৰ্কেহে আমাৰ এই আলোচনাৰ প্ৰাথমিক কৌতুহলখিনি আছিল। আমি প্ৰাচীণ আৰু পৰম্পৰাগত শিল্পতো খাদ্যক উপাদান হিচাপে ব্যৱহাৰৰ দৃষ্টান্ত উল্লেখ কৰি আহিলেও ইয়াক বিংশ শতিকাৰ আৱিস্কাৰ বুলিহে অভিহিত কৰিব খোজে কেৱিন ৱেষ্টৰ দৰে বহুখিনি আলোচকে। 

ক্ল’ ৱাইজৰ পেইণ্টিং

ৰুমানা হুছেইনৰ পাৰফৰমেন্স

মধ্যযুগীয় অভিজাতসকলে চেনীৰ মিঠাইৰ সৈতে সাধুকথা পৰিৱেশন কৰিছিল। কাৰা ৱাকাৰে ২০১৪ চনৰ সেই পৰম্পৰাৰ এটা স্মৰণ ৰাখি থৈছে তেওঁৰ “চুগাৰ বেবী” ভাস্কৰ্যত”। ১৯৬৩ চনত জোচেফ বয়েজে চকী এখনত চৰ্বী এসোপামান থুপ খুৱাই থৈছিল।  ভাৰতত পাৰফৰমেন্স আৰ্টৰ উন্মেষৰ কালৰ এগৰাকী অগ্ৰণী শিল্পী ৰুমানা হুছেইনে মুম্বাইৰ নেচনেল চেণ্টাৰ ফৰ পাৰ্ফৰ্মিং আৰ্টছৰ চৌহদত কটা অমিতাৰ এফাল নিজৰ কঁকালৰ তলত ধৰি মুখখন হা কৈ মেলি থিয় হৈ আছিল (Living on the Margins, 1995)। ফলা অমিতাফালৰ নাৰীৰ যোনীৰ সৈতে দৃশ্যগত সদৃশ্য আৰু হাঁ কৈ মেলা মুখখনে এগৰাকী মহিলাশিল্পীৰ অৱস্থানক চিহ্নিত কৰিছিল। ক্ল’ ৱাইজৰ পেইন্টিঙত খাদ্য সামগ্ৰীৰ সৈতে মানৱ শৰীৰৰ সহাৱস্থানে অনন্য মাত্ৰা গ্ৰহণ কৰে। খাদ্য আৰু নাৰীদেহৰ সংযোগটোৱে লিংগ-ভিত্তিক দৃষ্টি, জনন-পৰিচয় সম্পৰ্কীয় বাগধাৰাক লৈ কথা পাতিবৰ সুযোগ আনি দিয়ে।

সমসাময়িক শিল্পৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশবোৰৰ এটা হৈছে ইয়াৰ বহু-আয়তনিক মাত্ৰা। শিল্প-বিদ্যালয়ৰ চৌহদৰ পৰম্পৰাগত মাধ্যম বা সমলকে ভিত্তি কৰি শিল্পৰ বদ্ধমূল ধাৰণাসমূহকে খামুচি থাকিবলৈ এই সময়ৰ শিল্প নাৰাজ। আমেৰিকান কনচেপচুৱেল আৰ্টিষ্ট জেনিফাৰ ৰুবেল (Jennifer Rubell) তেওঁৰ “ফুড পাৰফৰ্মেন্স” নামৰ পৰিৱেশনখিনিৰ বাবে জনাজাত। ৰুবেলে নিজৰ কেৰিয়াৰ আৰম্ভ কৰিছিল এগৰাকী ৰান্ধনী হিচাপেহে। সেয়েহে খাদ্যৰ ব্যৱহাৰিক আৰু প্ৰায়োগিক সকলোখিনি দিশ জানি লৈহে তাক শিল্পৰ সমল হিচাপে তেওঁ প্ৰয়োগ কৰে বুলি দাবী কৰিব খোজে। লেইলা নাডিৰ আৰু কেৰী পেপাৰমিণ্টৰ “Microbial Selfies” (2017) খাদ্যবস্তুৰ কিন্ব-কৰণ বা পচন ঘটোৱাৰ ৰসায়নিক পদ্ধতিৰ ভিত্তিত গঢ় লৈ উঠা শিল্প প্ৰকল্প। খাদ্যই যেনেকৈ জীৱনৰ সংবাদ অনাৰ লগে লগে অলপতে সি গেলি-পঁচি নোহোৱা হৈ যোৱাৰ কথাটোৰ সৈতে মৃত্যুৰ ইংগিতো আনে, এই শিল্পী আৰু সমাজকৰ্মীযুগলৰ পচন-প্ৰক্ৰিয়া নিৰ্ভৰ কৰ্মই আকৌ জীৱন আৰু মৃত্যুৰ মধ্যৱৰ্তী এটা অৱস্থানৰ কথাও কয়।  (Fermented food also exists at a midpoint between “fresh” and “rotten,” invoking larger ecological cycles of life and death- Kevin West). তুংতাপ (গাৰো), নামচিং (মিচিং) বা হিদল জীৱনৰ অস্তিত্ব আৰু অস্তিত্বহীনতাৰ মাজৰ এটা অৱস্থান।

স্বেতা ভট্টড়ৰ গ্ৰাম আৰ্টৰ প্ৰকল্প

ইক’ল’জী আৰু খাদ্যৰ উৎপাদনৰ সৈতে নেৰানেপেৰাকৈ কেইবাবছৰো ধৰি জড়িত হৈ থকা আমাৰ শিল্পী বন্ধু নাগপুৰৰ স্বেতা ভট্টড়ৰ গ্ৰাম-প্ৰজেক্টে কৃষিপদ্ধতি আৰু বীজ সংৰক্ষণ আদিৰ সৈতে জড়িত হৈ শিল্পৰ সাধনা কৰি আহিছে। সমাজৰ এচাম মানুহৰ দৈনিক জীৱন-যাত্ৰাৰ সৈতে এনেধৰণৰ শিল্প এৰাবনোৱৰাকৈ সংপৃক্ত হৈ ৰয়।

সৰুকৈ উল্লেখ কৰি থওঁ যে কাণখোৱাৰ ফালৰ পৰা আয়োজিত ডিছপোজেবল থিয়েটাৰৰ সৈতেও খাদ্যৰ এটা সম্পৰ্ক আছে। “অ’ফেলিয়া” নাটকখনৰ আগে আগে দৰ্শকক কে’ক কাটি খুওউৱা হৈছিল। কাৰেঙৰ লিগিৰীত ব্যৱহাৰ হৈছিল পিঠাগুড়ি। নেপালৰ কাঠমাণ্ডুত হোৱা পৰিৱেশনাত চাহ আৰু চিংৰা পৰিৱেশন আছিল আমাৰ শিল্পৰ অংগ। দিল্লীত হোৱা এটা পাৰফৰমেন্স আৰ্টৰ সমাৱেশত সমাবেত সকলোকে গজালি ওলোৱা মাহ পৰিৱেশন কৰাটোৱেই আছিল আমাৰ কাম। একেটা আয়োজনতে উৰিষ্যাৰ শিল্পী সুজিত মল্লিক আৰু তেওঁৰ সহযোগীসকলে আৰম্ভ কৰা জৈৱিক-কৃষিৰ কিছুমান শাক-পাচলি আনি আমাক ৰান্ধি খুৱাইছিল এটা শিল্প পৰিৱেশনাৰ অংগ হিচাপে।

পাছলি বাচি থকা অৱস্থাত ভূপেন হাজৰিকা 

এই মুহূৰ্তত দিল্লীৰ হাঁড় কপোৱা ঠাণ্ডাতো দিন-ৰাতি একাকাৰ কৰি ওৰেদিন ওৰে নিশাই শিশুৰ পৰা বৃদ্ধলৈ এক বিৰাট সংখ্যক জনতাই প্ৰতিবাদত ভাগ লৈ আছে। ভোক পিয়াহ একাকাৰ কৰি প্ৰম কষ্টৰ মাজত থাকিও তাৰ বৃদ্ধ মহিলাসকলে প্ৰতিবাদৰ খবৰ ল’বলৈ যোৱা সমৰ্থক সমবেদনাপ্ৰদৰ্শকসকলক পোণতেই সোধে কিবা খাইছানে? ৰাষ্ট্ৰনিয়োজিত সন্ত্ৰাস, পুলিচী বৰ্বৰতা, চিঞৰ-বাখৰৰ মাজতো খব পাই আহিছোঁ শিখ সম্প্ৰদায়ৰ কিছুমান ব্যক্তিয়ে প্ৰতিবাদকাৰীক আহাৰৰ যোগান ধৰি আহিছে। কোনোধৰণৰ ৰাজনৈতিক সম্পৰ্কৰ উৰ্দ্ধত এই সেৱা। শিখ সম্প্ৰদায়ৰ ব্যক্তি আৰু সামাজিক গোটৰ ঐকান্তিক মানৱীয় প্ৰমূল্যৰ খাতিৰতেই নি:স্বাৰ্থ খাদ্য পৰিৱেশনৰ যি বিৰল দৃষ্টান্ত সেয়া সৰ্ৱজনবিদিত। এই খাদ্য বিতৰণকো একোটা পৰিৱেশন হিচাপে চাবৰ সুযোগ নিশ্চয় আছে।    

আমাৰ দেশত এই জটিল ৰাজনৈতিক সন্ধিক্ষণত য’ত অনশন আৰু আমৰণ অনশন আটাইতকৈ বেছি উদযাপিত ৰাজনৈতিক প্ৰতিবাদৰ সঁজুলি; এই আলোচনা আগবঢ়োৱাৰ সময়খিনিতে মহাৰাষ্ট্ৰৰ তিনিশজন কৃষকে আত্মহত্যা কৰাৰ খবৰ আহিছে; এফালে পিঁয়াজ কৃত্ৰিম ভাবে দুস্প্ৰাপ্য হৈ আকাশলংঘী দামে চুইছে কিন্তু আনফালে গুদামঘৰত পৰি পৰি খাদ্যবস্তু গেলি পচি গৈছে; ভোগালী বিহুৰ দিন-দুয়েক আগে আগে খাদ্যবস্তুৰ দাম দুগুণে য’ত বৃদ্ধি পাবলৈ লয়, য’ত বছৰেকত তিনি চাৰিবাৰকৈ বান আহি খাদ্যবস্তুৰ অপচয় ঘটায় - তাৰ মাজত থাকি আমাৰ শিল্পীসকলে খাদ্যসামগ্ৰীক নিজৰ শিল্পৰ সমল কেনেকৈ কৰি তোলে সেয়া চাবলগীয়া হ’ব। খাদ্যৰ উদযাপনৰ এক বিৰাট আয়োজন ভোগালী বিহুটোতো আমাৰ আছেই।

মাখন কাটি কৰা ভাস্কৰ্য

Pete Rocha-ৰ জেল্লীৰে কৰা শিল্প

সমুদ্র কাজল শইকীয়া

Rajya Sabha Television (RSTV),

3rd Floor, Talkatora Stadium Annexe Building,

New Delhi – 110001

email: kankhowa@gmail.com,

mobile: +91 9811375594