পেখু পেখু (বিশ): স্কিল আৰু চাৰু বনাম কাৰু

[দৈনিক অসম, দেওবৰীয়া চ'ৰা, ২৬ আগষ্ট, ২০১৮]

দিল্লীৰ বাটৰ কাষত সুকুমাৰ কলাৰ শিল্পীৰ সৃষ্ট কাৰু-কলা বিক্ৰিৰ বাবে ৰৈ থকা অৱস্থাত শিল্পী জিমি আৰু লেখক

আধুনিকতাবাদী প্ৰপঞ্চ বুলিলে যি সমূহক বুজা যায় তাৰ মাজতে এটা হ'ল শ্ৰেণী বিভাজন। আধুনিকতাবাদী কালতে বিজ্ঞানসন্মত অধ্যয়নৰ হাবিয়াসে চূড়ান্ত ৰূপ লয়। বিজ্ঞানসন্মত বুলিলেই এটা পদ্ধতিগত বা প্ৰণালীবদ্ধ অধ্যয়ন, আৰু ইয়াৰ প্ৰাথমিক দিশটোৱেই হ'ল বস্তুক শ্ৰেণীত বিভক্ত কৰাটো। শ্ৰেণীবিভাজনৰ আধাৰতেই বস্তুক বুজা যায়। কিন্তু আধুনিকতাবাদী বৈশিষ্ট্য হিচাপে এই পদ্ধতিত এটা পাৰস্পৰিক বৈপৰীত্য বা বাইনেৰী অপ'জিচনে প্ৰাধান্য পালে। বিশেষকৈ ভাষাতাত্বিক সকলৰ গঠনবাদী জাগৰনৰ পিছৰে পৰা এই বৈপৰীত্য বিশেষভাবে চকুত পৰিবলৈ লয়। কেইটিমান উদাহৰণ হ'ল- পুৰুষ আৰু নাৰী, মানুহ আৰু প্ৰকৃতি, পৌৰুষ আৰু নাৰীসুলভ, সক্ৰিয় আৰু নিষ্ক্ৰিয়, ভাল আৰু বেয়া, শক্তিমন্ত আৰু দুৰ্বল, ধনী আৰু দুখীয়া, ক'লা আৰু বগা, যুদ্ধ আৰু শান্তি, সভ্য আৰু অসভ্য, প্ৰথম বিশ্ব আৰু তৃতীয় বিশ্ব, দেশ আৰু বিদেশ, গণতন্ত্ৰ আৰু একনায়কতন্ত্ৰ, প্ৰাচ্য আৰু পাশ্চাত্য, স্বাধীন আৰু পৰাধীন ইত্যাদি। এনে বৈপৰীত্য সূচক বিভাজনৰ প্ৰৱণতাৰ মাজতেই যে শিল্পকলাৰো চাৰু আৰু কাৰু বুলি দুটা বিভাজন ঘটিবলৈ পালে সেয়া অনুমান কৰিবলৈ বিশেষ অসুবিধা নহ'ব। অন্যথা প্ৰাচীণ শিল্পশাস্ত্ৰ সমূহৰ বিষয়ে যি অলপ হ'লেও অৱগত, সেই সকলে জানে যে পুৰাকালত এনে কোনো বিভাজন নাছিল। দুটা বৈপৰীত্যমূলক দ্বিখণ্ডনৰ পৰিৱৰ্তে কামসূত্ৰত চৌষষ্টি কলাই সামৰি লৈছিল জীৱন যাপনৰ সৰু বৰ বিভিন্ন দিশ।

পৰম্পৰাই আনি দিয়া সামূহিক চেতনা (Collective consciousness) আৰু ব্যক্তিস্বতন্ত্ৰতাৰ বৈপৰীত্যও আধুনিক কলাৰ বাগধাৰাৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ। শিল্পকলাত পৰম্পৰাৰ এটা বিশেষ ভুমিকা আছে কাৰণ সকলো শিল্পৰ চৰ্চায়েই একো একোটা পৰম্পৰাৰ অংশীদাৰ। পৰম্পৰাৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধা প্ৰদৰ্শনৰ জড়িয়তে সমাজ, জাতি, দেশ আৰু ঐতিহ্যৰ নিৰ্মাণৰ দায়িত্বও আধুনিকতাবাদেই লৈছিল। অতীতৰ বুৰঞ্জী খুছৰি এক গৌৰৱময় ঐতিহ্যৰ নিৰ্মাণ যেনেকৈ হৈছিল, তেনেকৈয়ে তাৰ আধাৰত দেশ আৰু জাতিৰ নিৰ্মাণ প্ৰক্ৰিয়ায়ো অগ্ৰগতি লাভ কৰিছিল। ইয়াৰ সম্পূৰ্ণ বিপৰীত এটা দিশ- ব্যক্তিমনৰ স্বাধীনতাই সৃষ্টি কৰিছিল সংঘাতৰ। কাৰণ পৰম্পৰা নিৰ্মিত হয় সামূহিক প্ৰচেষ্টাৰে আৰু কিছু নীতি নিয়ম আৰু শৃংখলাৰ পালনৰ মাজেৰেহে ই সংৰক্ষিত হোৱাটো সম্ভৱপৰ। আনহাতে ব্যক্তিকেন্দ্ৰিকতাই তাৰ বিৰোধিতা কৰি চলে। পৰম্পৰাক ভাঙিহে এক ব্যক্তি-বিশিষ্টতাই আপোন অস্তিত্বৰ ঘোষণা কৰে। এই কথাখিনিও এইবাবেই গুৰুত্বপূৰ্ণ যে চাৰুকলা বুলিলে যি ধাৰণা মনলৈ আহে তাৰ মাজত বহুলাংশে পৰম্পৰাগত শিল্পৰ চৰ্চাখিনি সোমাই থাকে আৰু চাৰুকলাৰ ধাৰণাটোৱে ব্যক্তি-বিশিষ্টতাক বেছিকৈ গুৰুত্ব দিবলৈ লয়।     

ব্যক্তিস্বাধীনতাৰ উন্মেষৰ লগতে জ্ঞান আৰু বুদ্ধিৰ অহংকাৰ আন এটা আধুনিকতাবাদী প্ৰপঞ্চ। ইয়াৰ আধাৰতে শিক্ষিত আৰু অশিক্ষিত, বুদ্ধিমন্ত আৰু বুদ্ধিহীনৰ বিভাজন এটা আমি পাওঁ। পৰম্পৰাগত চৰ্চা যিহেতু বহুতৰ (mass) অধীন, তাৰ পৰা ফালৰি কাটি আহি নিজৰ চিন্তা আৰু বুদ্ধিক প্ৰদৰ্শণ কৰিব পৰা চৰ্চা সমূহে এটা সুকীয়া পৰিচয়ৰ দাবী কৰিবলৈ ল'লে। একক আৰু অদ্বিতীয় ব্যক্তিমনৰ স্বতন্ত্ৰ প্ৰকাশে এটা সুকীয়া স্থান দাবী কৰিলে যি যাতে পৰম্পৰাগত ভাবে চলি আহিছে আৰু চলি থাকিব ধৰণৰ চৰ্চাৰ মাজত জাহ যাবলৈ নাৰাজ। বহুতৰ মাজত হেৰাই যাবলৈও সি নাৰাজ। নক'লেও হ'ব যে জ্ঞানৰ অহংকাৰে আনি দিয়া উচাত্মিকাবোধ ইয়াৰ এক অন্যতম কাৰক হৈ ৰ'ল। সেয়েহে চাৰু কলা, বা সুকুমাৰ কলা বা ফাইন আৰ্টছ বুলি এটা ধাৰণাৰ সৃষ্টি হ'ল আৰু সেই উচাত্মিকাৰ সুবাদতে ইয়াক হাই-আৰ্ট বুলিও কোৱা হ'ল। ইয়াক যদি হাই আৰ্ট বা উচ্চ-শিল্প বোলা হ'ল, তেনেহ'লে কি আনবোৰ শিল্পৰ অভ্যাস নিম্ন হৈ ৰ'ল?

উচ্চ আৰু নিম্নৰ, আৰ্ট আৰু ক্ৰাফ্টৰ বিভাজনটো কোনোকালেই সুস্পষ্ট নাছিল। সময়ে সময়ে ইয়াৰ মাজৰ ৰেখাডালেও অৱস্থান সলাইছিল। পৰিস্থিতি সাপেক্ষে এই ৰেখাডাল স্পষ্ট হৈছিল, কেতিয়াবা ধূসৰ হৈ উঠিছিল। কোনোবা সময়ত আৰ্ট আৰু ক্ৰাফ্ট বুলি কোনো বিভাজনৰ প্ৰয়োজন নাই বুলি যদি বুজি উঠা হৈছিল, একে সময়তে অন্ততঃ শিল্পক বুজি উঠিবৰ বাবে বা তাৰ চৰ্চাৰ খ তিয়ন ৰাখিবৰ বাবেই এই বিভাজন বাহাল ৰৈছিল। হাই আৰ্টে মানি চলিলে যে প্ৰত্যক্ষ ভাবে শিল্পৰ কোনো প্ৰায়োগিক দিশ নাই। ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োজনীয়তাৰ দিশেৰেও আৰ্ট আৰু ক্ৰাফ্টক বুজিবলৈ চেষ্টা কৰা হ'ল। ক্ৰাফ্ট মানেই হাতৰ কাম। কিবা নহয় কিবা এটা ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োজন পুৰাবৰ বাবেই ইয়াৰ উপস্থিতি। আন প্ৰয়োজন নাথাকিলেও নান্দনিক তৃপ্তিও এটা প্ৰয়োজনেই। আমি জানো যে আধুনিক শিল্পই এটা পৰ্যায়ৰ পিছৰ পৰা নান্দনিক তৃপ্তি পূৰণৰ দায়িত্বৰ পৰাও হাত সাৰি ৰ'ল।

ডোক্ৰাৰ আৰ্হিৰে মীৰা মুখাৰ্জীৰ ভাষ্কৰ্য, চাৰু-কলাৰ নমুনা

বিদ্যায়তনিক আৰু বৌদ্ধিক শৈল্পিক আয়তনটোৰ বাহিৰত ৰোৱা ক্ৰাফ্ট বা কাৰুকলা বা হস্তকলা, কমাৰ্চিয়েল বা ব্যৱসায়িক কলা, এপ্লাইড বা প্ৰায়োগিক কলা আদিকো বুজিবৰ বাবে কেইখনমান শিল্প প্ৰতিষ্ঠানত একোটাকৈ সুকীয়া বিভাগ আছে। বৰোডাৰ এম এছ ইউনিভাৰ্ছিটি, দিল্লীৰ কলেজ অফ আৰ্ট আদিত প্ৰায়োগিক কলাৰ বিভাগ যেনেকৈ আছে, তেনেকুৱা সুকীয়া বিভাগ আকৌ শান্তিনিকেতনৰ কলাভৱনত নাই। এই কথাটোও মন কৰিবলগীয়া। ভাৰত শিল্পত আধুনিকতাবাদৰ জন্ম দিয়া এটা অগ্ৰণী প্ৰতিষ্ঠান শান্তিনিকেতনৰ আৰম্ভণী কালৰে পৰাই কলাৰ নন্দনতাত্বিক আৰু ব্যৱহাৰিক দুয়োটা দিশৰে এক ভাৰসাম্য ৰাখি চলিবৰ প্ৰয়াস আছিল। পৰম্পৰা আৰু প্ৰাচীন ঐতিহ্যৰ অনুধাৱন যেনেকৈ শান্তিনিকেতনৰ এক অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ, একে সময়তে "চিত্ত যেথা ভয়মুক্ত" এক মুক্ত মানৱ মনৰ গৌৰৱ ঘোষণাও তাৰ আন এক অনন্য দিশ। শান্তিনিকেতন স্কুলৰ স্থাপনৰ সমান্তৰাল ভাবে ৰবীন্দ্ৰনাথে শ্ৰীনিকেতন নামেৰে কাৰুকলা নিৰ্মানৰ আন এখন স্কুলৰ স্থাপনত গুৰুত্ব দিছিল। কেৱল সেয়ে নহয়, শান্তিনিকেতনৰ অন্তৰ্গত ডিজাইন আৰু টেক্সটাইল, গ্ৰাফিক্স আদি বিভাগ সমূহেও কলাৰ প্ৰায়োগিক দিশ সমূহৰ ফালে চকু দিছিল। সেয়েহে প্ৰায়োগিক কলাৰ বাবে সুকীয়া এটা বিভাগৰ তাত প্ৰয়োজন নহ'ল।

 

ন-শিকাৰুৰ চৰ্চা, শিল্পী- ঋত্বিকা নিশা শইকীয়া

উত্তৰ আধুনিক আৰু সমসাময়িক কলাই সকলো ধৰণৰ আয়তনকেই প্ৰশ্নৰ সন্মুখীন কৰাই তাৰ সম্প্ৰসাৰণত গুৰুত্ব দিলে। সেয়েহে আজিৰ বেছিভাগ শিল্পয়েই বহু-আয়তনিক বা মাল্টি-ডিছিপ্লিনেৰী বাগধাৰাক পোষণ কৰে।  ক্ৰমে ক্ৰমে পৰম্পৰাগত, বজাৰত বিক্ৰীৰ বাবে উপলব্ধ, অথবা কোনো ব্যৱহাৰিক প্ৰয়োগৰ বাবে নিৰ্মিত বস্তুৰূপৰ পৰাও নান্দনিক উপাদান তথাকথিত হাই-আৰ্টৰ মজিয়ালৈ সোমাই আহিবলৈ ল'লে।  (১৯১৭ চনতে মাৰ্চেল ডুচ্যঁই বজাৰৰ পৰা কিনি আনি মূত্ৰাগাৰ এটাত চহী এটা কৰি এয়াই মোৰ শিল্প বুলি ক'বলৈ বিচৰাৰে পৰাই শিল্প আৰু ইয়াৰ নিৰ্মাণ প্ৰক্ৰিয়াক কেন্দ্ৰ কৰি কেনেকৈ বিশ্বজুৰি ৰ্বিতৰ্কৰ সূত্ৰপাত ঘটিছিল সেই বিষয়ে আমি "এটা পেচাৱগাৰৰ এশ বছৰ" শীৰ্ষক এলানি লেখাত সবিস্তাৰে আলোচনা কৰিছোঁ।) প্ৰাতিষ্ঠানিক শিক্ষা, বিদ্যায়তনিক গণ্ডী আৰু সংজ্ঞাবদ্ধ শিল্পৰ বৰ্হিৰেখা ক্ৰমশঃ ধোঁ‌ৱা-কোৱা হৈ আহিল। আমি জানো যে শিল্পচৰ্চাৰ প্ৰতি আগ্ৰহী ন শিকাৰু সকলৰ বাবে সুচল পৰিৱেশ এটা অসমত নাই। মান্য শিল্প প্ৰতিষ্ঠান অসমত যেনেকৈ নাই, তেনেকৈয়ে কলা-বীথিকা বা যাদুঘৰ আদিও নাই। এনে ক্ষেত্ৰত ৰং, ৰেখা আৰু অবয়ৱৰ সৈতে খেলা কৰি ভাল পোৱা ন শিকাৰুৱে আনৰ নকল কৰি অথবা ঘৰৰ ড্ৰয়িং ৰুম শুৱনি কৰিব পৰা ধৰণৰ দৃষ্টিনন্দন দৃশ্য নিৰ্মানতে মগ্ন থাকে। আজিকালি যিহেতু শিল্প আৰু কাৰুকৃতিৰ মাজৰ সীমাৰেখাডাল ক্ৰমশঃ অস্পষ্ট হৈ আহিব লাগিছে, আপোন বাটেৰে বাট বুলি হাতৰ কাম বুলিয়েই ইটো সিটো শিল্প-বস্তু নিৰ্মাণ কৰি অহা ন শিকাৰু সকলৰ বাবেও নতুন সম্ভাৱনাৰ বাট মুকলি হৈছে। অলপ মনযোগ, অধ্যাৱসায় আৰু অধ্যয়নেৰেই তেওঁলোকে শিল্পী হিচাপে নিজাববীয়া পৰিচয় একোটা গঢ়ি তুলিবলৈ সমৰ্থ হ'বগৈ পাৰিব। কেৱল মনত ৰাখিব লাগিব যে চকুৰ দৃষ্টিক ৰেটিনেল তৃপ্তি দিয়াতে আৱদ্ধ নাথাকি তেওঁলোকৰ চৰ্চাই কি ধৰণৰ দৰ্শন, চিন্তা বা বহল অৰ্থত বাগধাৰাৰ জন্ম দিব পাৰে- সেই কথাখিনিলৈ মন দিব লাগিব।

সমুদ্র কাজল শইকীয়া

Rajya Sabha Television (RSTV),

3rd Floor, Talkatora Stadium Annexe Building,

New Delhi – 110001

email: kankhowa@gmail.com, mobile: +91 9811375594